Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Ex oriente lux?
Imponujące imperium Aleksandra Wielkiego rozpadło się na skutek wewnętrznych walk między spadkobiercami Macedończyka – diadochami. Powstały nowe monarchie, które zhellenizowały Egipt i Bliski Wschód a jednocześnie uległy orientalnemu luksusowi i perspektywie wzniesienia się ponad normy obyczajowe. Małżeństwa między najbliższymi krewnymi wzbudzały masę kontrowersji. Jednym z pierwszych hellenistycznych dynastów, który poślubił swoją siostrę, był Ptolemeusz II (308-246 p.n.e.) – władca Egiptu. Jego związek z siostrą Arsinoe (II), jakkolwiek sformalizowany i zgodny, budził zgorszenie w świecie greckim. Argumenty, że para królewska stoi ponad obyczajami i tym samym są jak Zeus i Hera, nie przekonywały wszystkich, a dla niektórych krytykantów komentowanie poczynań Lagidów kończyło się tragicznie. Boleśnie przekonał się o tym Sotades z Maronei – autor sprośnych i satyrycznych utworów, którego Ptolemeusz II nakazał utopić w ołowianej skrzyni. Arsinoe II zmarła ok. 270 p.n.e. a po jej śmierci Ptolemeusz kazał oddawać królowej boską cześć, nadawszy zmarłej przydomek filadelfos (miłująca brata).
Hellenistyczna moda na sukces
Korzystne mariaże polityczne były ważnym elementem w prowadzeniu skutecznej polityki zagranicznej. Jakkolwiek następcy Aleksandra zwalczali się wzajemnie, to w trosce o uzyskanie korzyści dla dynastii byli w stanie zapomnieć o urazach (na jakiś czas). Bywało również i tak, że władcy rezygnowali z małżeństwa (odprawiając lub mordując partnerki) dla dobra rodu. Wyjątkowym przykładem (w dodatku z happy endem) jest tutaj historia trójkąta miłosnego na dworze króla Syrii. Seleukos I Nikator (ok. 358-281 p.n.e.) – założyciel dynastii Seleucydów – poślubił Stratonikę (I) – córkę Demetriusza I Poliorketesa, macedońskiego króla. Syn Seleukosa – Antioch (I) był tak bardzo oczarowany macochą, że zapadł na zdrowiu a losy nowopowstałej dynastii zawisły na włosku. Kiedy Seleukos dowiedział się o uczuciu syna, odstąpił mu Stratonikę, aby para mogła być razem.
Przypadek Antiocha I i Stratoniki, jakkolwiek romantyczny, był raczej wyjątkiem niż regułą, gdyż zazwyczaj rodzina królewska nie przejmowała się osobistymi uczuciami dzieci. Priorytetem był prestiż rodu i perspektywa świetlanej przyszłości dynastii.
W tym szaleństwie jest metoda
W świetle dzisiejszej wiedzy, małżeństwa w obrębie bliskiej rodziny mogły przyspieszyć katastrofę i wygaśnięcie familii (choćby ze zwiększonego ryzyka zapadalności na różne choroby). W brutalnym hellenistycznym świecie małżeństwa kazirodcze były podyktowane pewną logiką. Ożenek z członkiem rodziny zapewniał zachowanie czystości krwi (potomstwo z legalnego związku miało zwykle mniej problemów z objęciem władzy). Rodzeństwo (przyszli małżonkowie) dorastające razem miało podlegać wpływom tych samych osób, co było wyjątkowo korzystne dla ambitnych wychowawców (gr. trofeus) i żądnych władzy osób z kręgu dworskiego. Małżeństwo zawierane z osobą z innej dynastii wiązało się z ryzykiem wprowadzenia „obcego elementu” (zwykle kobiety – przyszłej królowej i matki nowego króla) do pałacu, a tym samym potencjalnego zagrożenia dla lokalnych układów. Jeśli poślubiona kobieta okazywała się zbyt niezależna lub miała ambitnych krewnych, to sytuacja mogła robić się niebezpieczna. Doskonale zdawali sobie z tego sprawę Ptolemeusze. Rywalizując z Seleucydami o Celesyrię, podczas tzw. wojen syryjskich, niejednokrotnie wchodzili w związki małżeńskie z osobami z wrogiej dynastii, co przynajmniej na jakiś czas odraczało kolejną wyniszczającą konfrontację. Zarówno Lagidzi, jak i ich przeciwnicy skwapliwie korzystali z możliwości interwencji na rzecz „pokrzywdzonego” krewnego, co prowadziło do dalszej eskalacji konfliktów.
Mądrość ulicy
Przykładem małżeństw kojarzonych w obrębie rodów jest choćby związek Ptolemeusza III Euergetesa i Berenike (II). Przyszła królowa Egiptu była córką króla Cyrenaiki Magasa i Apame II (córki Antiocha I i Statoniki) a Ptolemeusz III był jej przyrodnim kuzynem. Para królewska doczekała się piątki dzieci, w tym przyszłych następców na tronie – Ptolemeusza (IV), który miał otrzymać przydomek Filopator (kochający ojca) oraz Arsinoe (III). Ptolemeusz III Euergetes i Berenike II byli szczęśliwym i zgodnym małżeństwem (co nie było częste w tamtych czasach) a słynąca z dobroci królowa cieszyła się boską czcią już za życia. Jej mąż zmarł ok. 222 p.n.e. a Berenice II nie dane było długo cieszyć się życiem. Niemal rok później dołączyła do króla, wskutek spisku Sosibosa – królewskiego dworzanina, który chciał sprawować władzę w imieniu młodego Ptolemeusza IV Filopatora i Arsinoe III. To właśnie wtedy w Aleksandrii powstało dość cyniczne powiedzenie „[tylko] denat jest życzliwy” (gr. eunus ho sfaktes), co miało znaczyć, że tylko mordując kogoś, można zapewnić sobie jego nieszkodliwość. Czas miał pokazać, że nie było to ostatnie morderstwo w rodzinie „królów aleksandryjskich” (tak Rzymianie nazywali dynastię Ptolemeuszy). Lud Aleksandrii przy Egipcie (bo pod względem administracyjno-prawnym starożytna Aleksandria nie stanowiła części Egiptu) początkowo biernie przyglądał się zdarzeniom rozgrywającym się w pałacu królewskim, ale z czasem wywierał coraz większy wpływ na poczynania ptolemejskich dynastów.
Plaga ambicji
Im bardziej dynastia Ptolemeuszy chyliła się ku upadkowi, tym większą rolę odgrywały w niej ambitne kobiety. Arsinoe III (zm. 204 p.n.e.) okazała się królową godną swojej dynastii – wyrosła na wykształconą władczynię o silnym charakterze. Dbała o interes państwa – lojalnie wspierała Ptolemeusza IV Filopatora (mimo konieczności zwalczania wpływów królewskiej kochanki – Agatoklei) towarzyszyła nawet mężowi w bitwie pod Rafią podczas IV wojny syryjskiej. Podobnie jak matka – Berenike II – padła ofiarą ambicji dworzan Sosibiosa i Agatoklesa, którzy nie zamierzali dopuścić do sprawowania przez nią regencji w imieniu nieletniego Ptolemeusza V Epifanesa. Następczyni Arsinoe III, czyli Kleopatra I (nazywana przez Aleksandryjczyków „Syryjką” ze względu na pochodzenie) okazała się zręczniejszym politykiem a po śmierci Ptolemeusza V w 180 p.n.e., objęła władzę w imieniu dzieci – Ptolemeusza VI Filometora („kochającego matkę”), Kleopatry (II) i Ptolemeusza (VIII), który z czasem doczeka się przydomka Euergetesa tj. dobroczyńcy (choć był on ostatnią osobą, która na niego zasługiwała). Historia tej trójki Lagidów pokazała, ile prawdy jest w powiedzeniu „troje to już tłum”.
Mądrość etapu
Pozostawienie przy życiu trójki ambitnego rodzeństwa z prawami do władzy okazało się fatalne w skutkach. Ptolemeusz VI i Kleopatra II pobrali się w 173 r. p.n.e. i rządzili Egiptem, ale młodszy brat nie był w stanie się z tym pogodzić. Między braćmi dochodziło do krwawych sporów (Kleopatra II stawała po stronie męża), ale co było najtragiczniejsze w skutkach dla dynastii – obaj zaangażowali w swój spór Rzym, który zaczął odgrywać coraz większą rolę w basenie Morza Śródziemnego. Żałosne prośby o rzymską protekcję, podburzanie do buntów (zarówno Egipcjan, jak i Aleksandryjczyków) i ustawiczne zmiany na tronie (obaj Ptolemeusze doświadczyli gorzkiego losu wygnańców) poważnie nadszarpnęły wizerunek dynastii. W roku 145 p.n.e. Ptolemeusz VI Filopator zmarł a przy życiu pozostała Kleopatra II i ich wspólne dzieci – Kleopatra Thea (od pięciu lat królowa Syrii), Kleopatra (III) i Ptolemeusz (VII) Neos Filopator. Największe zagrożenie dla ambitnego Ptolemeusza VIII stanowił syn Filometora i Kleopatry II, toteż stryj doprowadził do śmierci potencjalnego następcy Ptolemeusza VI Filometora. Aby uspokoić nastroje społeczne i zaprowadzić porządek w kraju, Ptolemeusz VIII, nieoficjalnie nazywany Fyskonem (tłuścioch) lub Kakargetesem (złoczyńca) ożenił się z Kleopatrą II, którą uczynił swoją żoną i współwładczynią. Wprawdzie brat i siostra doczekali się syna – Ptolemeusza Memfitesa (144-130 p.n.e.), ale nienawiść między nimi ustawicznie rosła. Fyskon dolał oliwy do ognia, wdając się w romans z bratanicą/siostrzenicą/pasierbicą – Kleopatrą III. Ptolemeusz VIII poślubił siostrzenicę i nadał jej te same prawa co matce. Takiego małżeństwa jeszcze w hellenistycznym świecie nie było. Atmosfera w pałacu nie należała do najlepszych – matka i córka nienawidziły się i wzajemnie się zwalczały.
W następstwie buntu wywołanego przez Kleopatrę II Fyskon (wraz z drugą żoną i dziećmi) musiał zbiec i schronić się w 130 p.n.e., najpierw do Cyreny, a później na Cypr. Na Cyprze polecił zamordować Ptolemeusza Memfitesa, chcąc usunąć możliwego męskiego współwładcę dla popieranej przez Aleksandrię żony. Podczas obchodów urodzin Kleopatry II na stadionie w Aleksandrii, przyniesiono niespodziewany dar od Ptolemeusza VIII Euergetesa II. Królowa była pozytywnie zaskoczona do chwili, gdy wyjaśniło się, że zawiera on poćwiartowane zwłoki ich wspólnego syna – Ptolemeusza Memfitesa. W dwa lata później Kleopatra II zmuszona była uciekać przed wojskami Fyskona do Syrii, gdzie przyjęła ją córka Kleopatra Thea. W 124 r. p.n.e. powróciła do Egiptu i dokonała politycznego pojednania z byłym mężem i z córką. Zmarła w 115 r. p.n.e., wkrótce po śmierci Ptolemeusza VIII, która nastąpiła rok wcześniej. W ten sposób przy życiu pozostała apodyktyczna, chorobliwie ambitna Kleopatra III i jej synowie ze związku z Fyskonem – Ptolemeusz (IX) i Ptolemeusz (X) Aleksander (I). Ulubieńcem Kleopatry III był Ptolemeusz X Aleksander I, a ten „odwdzięczył się” matce, doprowadzając do jej śmierci w 101 p.n.e.
Źle się dzieje w państwie syryjskim
Córka Kleopatry II – Kleopatra Thea (164-121 p.n.e.) – okazała się równie ambitną kobietą, co matka i siostra. Drugie imię – Thea oznacza „bogini”. W wieku piętnastu lat poślubiła Aleksandra Balasa (był on uzurpatorem podającym się za syna Antiocha IV Epifanesa), gdyż tak postanowił jej ojciec Ptolemeusz VI Filometor, dostrzegając w tym mariażu okazję do wywierania wpływów na politykę Syrii, a w dłuższej perspektywie czasu – możliwość odzyskania Celesyrii. Thea urodziła Balasowi syna – Antiocha VI Epifanesa Dionizosa. Z czasem Ptolemeusz VI zmienił zdanie i odebrał zięciowi córkę, by wydać ją za prawowitego dziedzica monarchii Seleucydów – Demetriusza II Nikatora (zm. 125 p.n.e.). W 145 p.n.e. Aleksander Balas został ostatecznie pokonany i zginął w bitwie nad rzeką Ojnoparas. Śmiertelne rany odniósł również Ptolemeusz VI. Kleopatra Thea doczekała się z drugim mężem dwóch synów – Seleukosa V Filometora i Antiocha VIII Gryposa. Trzecim mężem Kleopatry Thei został młodszy brat Demetriusza II Nikatora – Antioch VII Sidetes (zm. 129 p.n.e.), który upomniał się o prawa do tronu na wieść o pobycie Demetriusza II w partyjskiej niewoli.
Po śmierci Demetriusza Thea uznała się za jedyną prawowitą władczynię państwa Seleukidów. Miała prawo tak sądzić – była żoną kolejno trzech królówː Balasa, Demetriusza i Sidetesa, a każdy z nich jej w pewnej mierze zawdzięczał tron. Z wolna doszła do przekonania, że jest uosobieniem władzy i może ją przekazywać komu zechce. W 125 roku, po śmierci Demetriusza I Nikatora po władzę nad państwem sięgnął jej 19-letni syn Seleukos V Filometor. Przydomek „filometor” – tj. kochający matkę nie ocalił go przed śmiercią z rozkazu Kleopatry Thei, która pragnęła zachować władzę.
Po zamordowaniu Seleukosa V królowa Syrii sprowadziła z Aten młodszego syna Demetriusza – Antiocha (VIII), który zyskał przydomek Grypos (Krzywonosy). Thea uczyniła go współrządcą, choć faktycznie nie miał udziału w rządach. W tym czasie udało się Thei i bawiącej u niej, wygnanej z Egiptu, jej matce Kleopatrze II, doprowadzić do porozumienia z królem Egiptu Ptolemeuszem Euergetesem Fryskonem. Zgodził się on na powrót swej siostry-małżonki do Egiptu, a z siostrzenicą zawarł przymierze przypieczętowane ślubem jego najstarszej córki Tryfajny z Gryposem.
Na monetach Antioch VIII i Kleopatra Thea wyglądają zgodnie, w rzeczywistości rządy matki i syna trudno zaliczyć do udanych. Rosnące znaczenie Gryposa niepokoiło Theę. Młody król też miał dosyć życia w cieniu matki i przygotował na nią zamach. Kleopatra Thea postanowiła go uprzedzić. Wyszła na spotkanie powracającego z polowania syna z czarą zimnego wina. Grypos był jednak nieufny. Współzawodnicząc z matką w grzeczności, prosił ją, by pierwsza upiła wina z czary. Kleopatra, zrozumiawszy, że przegrała, podniosła czarę do ust i wypiła przygotowaną dla syna truciznę. Losy córki Ptolemeusza VI stały się inspiracją dla Pierre’a Corneille’a – autora tragedii „Rodogunda” (fr. Rodogune), której akcja jest osnuta wokół wydarzeń związanych z panowaniem królowej syryjskiej Kleopatry Thei.
Nieudane małżeństwo „króla trucizn”
Żebyśmy się dobrze zrozumieli – to nie jest tak, że wyłącznie rody Ptolemeuszy czy Seleucydów miały „monopol” na kazirodcze związki w hellenistycznym świecie i dość brutalne sposoby regulowania kwestii dynastycznych. Podobne przypadki (choć może nie aż tak spektakularne) zdarzały się również w sąsiednich państwach. Za przykład może tu posłużyć historia pierwszego małżeństwa Mitrydatesa VI Eupatora. Król Pontu poślubił swoją siostrę Laodikę (IV). Para doczekała się szóstki dzieci, ale związek nie należał do udanych. Pod nieobecność męża, Laodika wdawała się w liczne romanse i stopniowo zaczęła podejmować kroki mające na celu przejęcie władzy. Zapewne po cichu liczyła na śmierć Mitrydatesa podczas którejś z jego wojen – król słynął z odwagi graniczącej z szaleństwem i nie oszczędzał się w boju. Tak się jednak nie stało. Kiedy do Synope (stolica państwa Mitrydatydów) dotarła wieść o zwycięstwie Mitrydatesa VI, królowa postanowiła zabić męża z obawy przed karą za niewierność (podczas nieobecności Mitrydatesa urodziła nieślubne dziecko) i rozbudzone ambicje polityczne. Tak się nie stało, gdyż Mitrydates VI dowiedział się o planowanym spisku. Rozwścieczony król Pontu nakazał aresztować Laodikę, a w krótkim czasie ściąć niewierną małżonkę i pozostałych konspiratorów. Doświadczenia z przeszłości i tradycje rodzinne (odnośnie regulowania kwestii dynastycznych) sprawiły, że Mitrydates VI Eupator był nadmiernie podejrzliwy i panicznie obawiał się otrucia. Aby się uodpornić na trucizny, król stosował rozmaite antidota oraz eksperymentował na skazańcach, którym na jego rozkaz podawano rozmaite substancje. Osobliwą pamiątką po obsesji tego samozwańczego toksykologa są… aptekarskie naczynia na mitrydat i teriak – wieloskładnikowe mikstury uchodzące za uniwersalne odtrutki.
red. BG
Wybrana bibliografia:
- Grabowski T., Ptolemeusze i Rzym. Przyjaźń czy zależność, Historia Iagellonica, Kraków 2005
- Łukaszewicz A., Egipt Greków i Rzymian, Książka i Wiedza, Warszawa 2006
- Łukaszewicz A., Kleopatra, Książka i Wiedza, Warszawa 2005
- Świderkówna A., Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974
- Świderkówna A., Siedem Kleopatr, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999
- Wilkinson T., Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2020
Agnieszka Garbacz
Korektor: Bartłomiej Gajek
historyk, archiwista, współtwórca i redaktor naczelny portalu www.pregierz.pl. Zajmuje się przestępczością w epoce nowożytnej oraz historią Krakowa. Współpracował m.in. z twojahistoria.pl, "Mówią Wieki" i "Newsweek Historia".
