Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Makabryczna nazwa
Sama nazwa sarkofag (gr. σαρκoφάγος / sarkophagos; z gr. σάρξ / sarx – 1. „mięso”, 2. „ciało” + gr. φαγειν / phagein – „zjeść, pożreć”) jest zlatynizową wersją, rozpropagowaną przez Pliniusza Starszego. Wywodzi się ze sposobu pochówku zmarłych stosowanego do dziś w niektórych rejonach Grecji i Azji Mniejszej, a polegającego na składaniu tymczasowo ciał w kamiennej trumnie (sarkofagu) na około siedem lat. Czemu akurat siedem lat? Po tym czasie zwłoki są zazwyczaj całkowicie oczyszczone z tkanek miękkich.
Zwyczaj nakazuje więc wydobyć z sarkofagu pozostałe kości, które uroczyście chowane są po raz drugi, np. poprzez wmurowywane ich w ścianę urny. Sam sarkofag może posłużyć następnemu zmarłemu. Dość praktyczne rozwiązanie, prawda? Czym był on podyktowany? W skalistych okolicach nielicznych, a więc niezwykle cennych gruntów, pozwalał on zaoszczędzić cenne miejsce bez potrzeby budowania rozległych nekropolii. Same sarkofagi umieszczano na skalnych nieużytkach, które z punktu widzenia rolnictwa były nieprzydatne.
Herodot błędnie wierzył, że właściwość „pożerania mięsa” zależy m.in. od rodzaju kamienia, z którego wykonany jest sarkofag. W starożytnej Grecji ceniono kamień ze starożytnego miasta Assos w dzisiejszej Turcji. Kamienne sarkofagi z Assos, wedle relacji współczesnych Greków, potrafiły niezwykle szybko rozkładać ciała – potrzebowały tylko 40 dni na rozłożenie wszystkich tkanek miękkich, zostawiając jedynie kości i zęby zmarłego.
O rzymskich sarkofagach
Sarkofagi rzymskie to forma trumny, która była używana w starożytnym Rzymie od III wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Wykonane były z różnych materiałów, takich jak terakota, kamień, metal, a najczęściej marmuru. Zdobione reliefami o tematyce mitologicznej, rodzajowej lub historycznej, a niekiedy przedstawiały postać zmarłego lub jego portret. Przeznaczone dla zamożnych i wpływowych obywateli rzymskich, którzy chcieli wyrazić swój status społeczny, poglądy religijne i osobiste upodobania.
Greckie i hellenistyczne wpływy
Sarkofagi rzymskie czerpały inspirację ze sztuki greckiej, zwłaszcza rzeźby hellenistycznej. Rzymianie podziwiali i kolekcjonowali dzieła greckich artystów, a także zamawiali kopie lub adaptacje znanych posągów i grup rzeźbiarskich.
Wiele sarkofagów rzymskich zawierało sceny z mitologii greckiej, takie jak walka z Amazonkami, porwanie Europy czy śmierć Meleagra. Niektóre z tych scen miały symboliczne znaczenie dla zmarłych, np. walka z Amazonkami mogła symbolizować zwycięstwo nad śmiercią, porwanie Europy mogło oznaczać przeniesienie do lepszego świata, a śmierć Meleagra mogła nawiązywać do poświęcenia się dla ojczyzny.
Sarkofagi rzymskie odzwierciedlały również historię i kulturę Rzymu. Niektóre sarkofagi przedstawiały ważne wydarzenia historyczne, takie jak bitwy, tryumfy czy fundacje miast. Sarkofag Konstantyny, cesarskiej córki, wykonano z czerwonego porfiru, skały wulkanicznej. Jego powierzchnia ozdobiona jest wywodzącymi się ze sztuki pogańskiej motywami związanymi z kultem dionizyjskim, które umieszczono w nowym, chrześcijańskim kontekście. Widoczne są girlandy akantu, putta zbierające winogrona, dwa pawie i jagnię.
Inne sarkofagi ukazywały sceny z życia codziennego, takie jak polowania, uczty, gry czy zawody sportowe. Na przykład sarkofag zwanym „bakchicznym” pokazuje sceny związane z kultem boga Bachusa, takie jak taniec menad i satyrów, ofiary zwierzęce czy picie wina.
Sarkofagi jako świadectwo zmian religijnych i kulturowych
Sarkofagi rzymskie stanowiły świadectwo zmian religijnych i kulturowych w Rzymie. W okresie wczesnego chrześcijaństwa sarkofagi zostały zaadaptowane przez chrześcijan, którzy umieszczali na nich sceny biblijne i symbolikę chrześcijańską. Na przykład sarkofag Juniusza Bassusa z 358 roku n.e. zawiera sceny ze Starego i Nowego Testamentu, takie jak stworzenie Adama i Ewy, ofiara Abrahama czy wskrzeszenie Łazarza.
Sarkofag ten łączy również elementy sztuki klasycznej i chrześcijańskiej, np. postacie są przedstawione w sposób realistyczny i idealizowany, a architektura nawiązuje do stylu korynckiego.
Podsumowując, sarkofagi rzymskie są cennymi źródłami informacji o sztuce, historii i kulturze starożytnego Rzymu. Pokazują bogactwo i różnorodność formy i treści rzeźby rzymskiej oraz jej związki z innymi tradycjami artystycznymi. Sarkofagi rzymskie są również świadectwem osobistych wyborów i preferencji zmarłych i ich rodzin, którzy chcieli zapewnić sobie godny i trwały pomnik.
red. KDS
Bibliografia:
- Allen M., Sarcophagus [w:] The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome, 2010.
- Filarska B., Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986.
- https://imperiumromanum.pl/ciekawostka/sarkofag-skad-nazwa/ [dostęp: 10.10.2023].
- https://www.historiasztuki.com.pl [dostęp: 10.10.2023].
- Lengauer W., Dionizos. Trzy szkice, Kraków 2020.
- Otto W.F., Dionizos. Mit i kult, Warszawa 2020.
- Szolginia W., Architektura, Warszawa 1992.
- Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.
Dominik Niklas
Korektor: Kamila D. Szymczak
historyk, absolwent UJ. Zgłębia dzieje relacji polsko-węgierskich w średniowieczu. Prowadzi blog historyczny "Comes Palatinus Hungariae". Interesuje się także historią eksperymentów medycznych. Tematyka początków psychiatrii nie jest jej obca.
