Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Mit naszej pacyfistycznej przeszłości
Niemniej nie da się zaprzeczyć, iż przemoc towarzyszyła ludzkości od początku ewolucji gatunku Homo. Cięcia na kościach są zaskakująco częste, jeżeli weźmie się pod uwagę, jak niewiele szczątków wczesnych homininów się zachowało. Anatomiczne umiejscowienie śladów po narzędziach kamiennych na kościach jarzmowych plio-plejstoceńskiego (5 mln – 12 tys. lat temu) osobnika ze stanowiska Sterkfontein w Południowej Afryce sugeruje, że powstały one w czasie oddzielania żuchwy od reszty głowy. Podobne ślady znajdują się na kości czołowej osobnika ze stanowiska Bodo w Etiopii, gdzie już 600 tys. lat temu ludzie obdzierali głowy z mięsa. Jednakże liczba takich przypadków jest niewielka, a ograniczona możliwość nadania im kontekstu utrudnia określenie, co motywowało tę praktykę: kanibalizm, ciekawość anatomiczna czy może praktyki rytualne.
Akceptacja którejkolwiek teorii jest zawsze kontrowersyjna i tak po dziś dzień trwają dyskusje, czy uszkodzenia na czaszkach Homo erectus ze stanowiska Zhoukoudian, opisane przez F. Weidenreicha w latach 30. XX w., są rzeczywiście śladami po ekstrakcji mózgów w czasie uczt kanibalistycznych, czy jedynie uszkodzeniami post mortem, dokonanymi przez jeżozwierze (większość materiału kostnego zaginęła w czasie drugiej wojny światowej).
Neandertalczycy
Dostępność materiału szkieletowego z okresu paleolitu środkowego (ok. 500 do 20 tys. lat temu) znacząco wzrosła, a wraz z nią ilość obrażeń zaobserwowanych na kościach. Szczególnie liczne są zagojone złamania wśród neandertalczyków. Wiele z tych urazów robi wrażenie przypadkowych i są być może związane z trudnościami adaptacyjnymi do polowań na dużą zwierzynę za pomocą prymitywnych narzędzi. Część z tych obrażeń mogła być jednak spowodowana przemocą międzyosobniczą. Jeden z osobników Homo sapiens, Skhul IX z Izraela, ma obrażenie peri mortem, które sugeruje atak ze skutkiem śmiertelnym: włócznia została wbita w podudzie i wepchnięta do jamy miednicy.
Cięcia oraz inne oznaki obróbki post mortem być może związanej z kanibalizmem można zaobserwować w kilkunastu kolekcjach szczątków neandertalczyków. Część z tych uszkodzeń można wyjaśnić w zdecydowanie mniej drastyczny sposób: zadrapania na cranium dziecka Engis 2 wydają się raczej uszkodzeniami powstałymi w czasie przygotowania i pomiarów osobnika; uszkodzenia podstawy cranium Circeo I z jaskini Guattari wiązane były z usunięciem mózgu w ramach rytuału pogrzebowego neandertalczyków, jednak ostatnie badania wraz z analizą okolicznej fauny wskazują, że za stan tej czaszki odpowiedzialne są najprawdopodobniej hieny cętkowane.
Należy też zaznaczyć, że nawet silne dowody na kanibalizm nie oznaczają, iż osobnik został zamordowany w tym właśnie celu. Mimo iż rzadkie, to jednak sytuacje, gdy następuje rytualna konsumpcja ciała zmarłego z przyczyn naturalnych, są obserwowane etnograficznie, a przypadki kanibalizmu spowodowane głodem są dobrze opisane w czasach współczesnych.
Kanibalizm
Jednym z najwcześniejszych dowodów na kanibalizm w Europie są szczątki ludzkie ze stanowiska Atapuerca w Hiszpanii. Znaleziono tam mocno rozdrobnione szkielety ze śladami cięć, które interpretuje się jako oznaki dekapitowania oraz obdzierania. Cześć kości długich ma uszkodzenia peri mortem wiązane z ekstrakcją szpiku, a wiele z ludzkich kości potraktowano jak odpadki. Także ślady cięć oraz rozfragmentowanie szczątków neandertalskich z jaskini Krapina (Chorwacja) często interpretuje się jako oznaki kanibalizmu. Niektórzy twierdzą jednak, że cięcia to ślady po działalności neandertalskich „przedsiębiorców pogrzebowych”, a pęknięcia nie mają ludzkiego pochodzenia.
Dowodów na istnienie praktyk kanibalistycznych wśród neandertalczyków dostarczyły niedawne badania stanowiska w jaskini Moula-Guercy (Francja). Przestrzenne rozmieszczenie, ślady narzędzi oraz częstość występowania obrażeń na szczątkach zarówno ludzkich, jak i zwierzęcych ukazuje zaskakująco zbliżony ich wzór peri mortem w obu tych przypadkach. Kości z francuskiego neolitycznego (10 tys. do 2200 p.n.e.) stanowiska w La Baume Fontebregoua, ukazują zbliżone rozdrobnienie w przypadku szczątków ludzkich oraz zwierzęcych odpadów żywnościowych. Pokazuje to, że kanibalizm nie dotyczył jedynie neandertalczyków, lecz przetrwał nawet tranzycję ze społeczności zbieracko-łowieckich do ludności rolniczej.
Ilość szczątków noszących ślady ran śmiertelnych sugerujących zabójstwo w okresie mezolitu (11 tys. do 4800 p.n.e) znacznie się zwiększyła. Miało to związek z upowszechnieniem się łuków i strzał, których groty wbijały się w kości ofiar. Możność zaobserwowania wielu takich ran u jednego osobnika jest niezbitym dowodem zabójstwa.
Prehistoryczne ludobójstwa
Jednym z najstarszych przykładów ludobójstwa jest znalezisko na terenie mezolitycznego stanowiska Ofnet w Bawarii sprzed 7720 lat. Na szczątkach tam odnalezionych występują ukośne pęknięcia, wskazujące na tłuczenie peri mortem oraz cięcia na wielu kręgach szyjnych, sugerujące dekapitację, również peri mortem. Nie ma tam jednak dowodów na kanibalizm. Znalezisko to pokazuje, że przemoc tego typu nie dotyczyła jedynie ludów osiadłych, lecz występowała też wśród ludności zbieracko-łowieckiej.
Badania urazów przeprowadzone na znaleziskach z Włoch, mimo małej liczebności próby, pokazały zmiany, jakie nastąpiły między neolitem a epoką żelaza. Częstość uszkodzeń czaszek, które w czasach współczesnych łączy się z agresją międzyludzką, oraz urazów szkieletu pozaczaszkowego (tułowia oraz kończyn), będących częściej skutkiem przypadku, uległa zmianie. Wraz z upływem czasu zaobserwowano wzrost liczby urazów pozaczaszkowych. Z kolei urazy czaszki były częste w neolicie, ich liczba spadła w epoce miedzi (4400-2000 p.n.e.), aby wzrosnąć ponownie w epoce brązu i żelaza (3400-700 p.n.e.; 700 p.n.e. – 800 n.e.). Duża częstość urazów czaszki wśród włoskich neolitycznych rolników jest zaskakująca, gdyż tradycyjnie uznaje się ich za ludność dość pokojowo nastawioną w porównaniu do populacji późniejszych, których ikonografia gloryfikowała broń oraz wojowników.
Znalezisko z Ofnet jest interesujące również ze względu na stosunkowo dużą liczbę szczątków odnalezionych w jednym miejscu, umożliwiającą przeprowadzenie na ich podstawie analizy demograficznej. Wśród ofiar tej masakry dominowały kobiety i dzieci, co może sugerować, iż ciała mężczyzn zostały złożone w innym miejscu, uciekli bądź byli nieobecni, kiedy nastąpił atak. Ten ostatni scenariusz pasuje do wzorca, który można dostrzec wśród szczątków z Saunaktuk, inuvialuickiej osady w północnej Kanadzie, gdzie kości wielu kobiet i dzieci mają obrażenia peri mortem, sugerujące gwałtowną śmierć, rozczłonkowanie oraz możliwy kanibalizm.
Ustne przekazy historyczne opisują atak Dene (rdzennych Amerykanów), który nastąpił, kiedy większość inuvialuickich mężczyzn opuściła wioskę w celu polowań na wieloryby. Według tych opisów osoby, które pozostały w wiosce, były torturowane na wiele sposobów, zanim je zamordowano.
Jednakowoż to wśród szczątków osobników męskich obserwuje się zdecydowanie większą liczbę urazów czaszki niż u osobników żeńskich, zwłaszcza po okresie neolitu. Nie musi to jednak wynikać z przemocy doznanej w konfliktach zbrojnych, a raczej może być efektem utrwalającego się podziału ról płciowych, który zachowania agresywne przypisywał osobnikom męskim, a kobiety odsuwał od działań uznawanych za niebezpieczne.
Zbliżone schematy zachowań agresywnych obserwowane są wśród ludności zarówno Starego, jak i Nowego Świata. Nawet liczący dziewięć tysięcy lat szkielet z Kennewick nosi na sobie ślady zagojonych ran: grot włóczni zarośnięty w kości miednicy oraz dobrze zagojone, niewielkie pęknięcia czaszki. I mimo że urazy te mogły powstać przypadkowo, to jednak rana od włóczni sugeruje agresję międzyludzką (choć słuchając niektórych współczesnych historii myśliwskich można mieć co do tego wątpliwości…).
Kolekcje kostne z okresu archaicznego (8000-1000 p.n.e.) ze wschodniego Tennessee dostarczają kolejnych dowodów na agresję między populacjami z tamtego rejonu. Wbite groty, cięcia czy brakujące kości sugerują, iż zabójstwa, skalpowania, dekapitowania oraz zbieranie trofeów były powszechnie występującymi praktykami.
Różnice w nasileniu przemocy oraz jej wzorcach obserwować można między poszczególnymi regionami oraz grupami etnicznymi, które je zamieszkiwały. Na niektórych stanowiskach nie zaobserwowano niemal żadnych śladów agresji międzyludzkiej, a z kolei obiekty znalezione na cmentarzysku Oneota z około XIV w. sugerują, że nieustanne konflikty zbrojne były przyczyną śmierci przynajmniej ⅓ dorosłych.
Wykopaliska w Crow Creek
Był to okres niezwykle burzliwy – na wykopaliskach w Crow Creek, dużej osadzie na brzegach rzeki Missouri, odkryto ślady ludobójstwa z 1325 r. (niemal 95% nienaruszonych czaszek nosiło oznaki skalpowania), jak również dowody podobnych wydarzeń w dwóch sąsiednich osadach. Fluktuacje zauważalne są również w czasie, gdy np. w Kalifornii gwałtowny wzrost liczby obrażeń nastąpił w okresie środkowym (6500-3000 p.n.e.) Przyczyn tego upatruje się m.in. w stresie środowiskowym spowodowanym przez susze, które doprowadziły do spadku ilości dostępnych zasobów. Innym znaczącym czynnikiem mogło być wprowadzenie do użytku łuków i strzał, które zastąpiły włócznie. Łuki i strzały miały znacząco większy zasięg, a zapoczątkowanie ich użycia mogło wprowadzić krótkoterminowe nierówności w możliwościach obrony między populacjami i prowadzić tym samym do zakłóceń społecznych, porównywalnych do tych obserwowanych wśród ludów tubylczych po wprowadzeniu broni palnej.
red. BG
Trzecia część artykułu zostanie opublikowana 17.08.2023
Bibliografia (odnosi się do wszstkich części):
Brown, K. (2011). Cannibalism in Archeology Part 1: Recognition and Debate. These Bones of Mine, https://thesebonesofmine.wordpress.com
Brown, K. (2011). Cannibalism in Archeology Part 2: Mancos Canyon And Herxheim Case Studies. These Bones of Mine, https://thesebonesofmine.wordpress.com
Collinge, J., Whitfield, J., McKintosh, E. i in. (2006). Kuru in the 21st century—an acquired human prion disease with very long incubation periods. Lancet, vol 367, 2068–74.
Gawroński, W. (1988). Uraz, obrażenie a kontuzja. Medicina Sportiva, vol 2 (4), ISSN 1429-0022, Kraków.
Gibbs, C. J., Gajdusek, D. C., (1972). Isolation and characterization of the subacute spongiform virus encephalopathies of man: kuru and Creutzfeldt-Jakob Disease. Journal of Clinical Pathology, vol 25 (6), 84-96.
Hizume, M., Kobayashi A., Teruya K. i in. (2009). Human Prion Protein (PrP) 219K Is Converted to PrPSc but Shows Heterozygous Inhibition in Variant Creutzfeldt-Jakob Disease Infection. Journal of Biological Chemistry, vol 284 (6), 3603-3609.
Kelly, J. 2005. The great mortality : an intimate history of the Black Death, the most devastating plague of all time. HarperCollins Publishers.
Malgesini, G., Cesarini Sforza, L., Babović, M. (2019). Gender-based Violence and Poverty in Europe. EAPN Gender and Poverty WG – Briefing # 2.
McLean, C. A., (2008). The neuropathology of kuru and variant Creutzfeldt–Jakob disease. Philosophical Transactions of The Royal Society B, vol 363, 3685–3687
Liberski, P. P., Gajos, A., Sikorska, B., Lindenbaum, S. (2019). Kuru, the First Human Prion Disease. Viruses. Vol 11 (232).
Oldstone, M. B. A. 2010. Viruses, Plagues and History. Past, Present, and Future. Oxford University Press.
Ortner, D. J. (2003). Identyfication of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Academic Press. An Imprint of Elsevier, USA.
Robb J. 1997. Violence and gender in early Italy. See Martin & Frayer 1997, pp. 111-44.
Walker, P. L. 2001. A Bioarcheological Perspective on the History of Violence. Annual Review of Anthropology, Vol. 30:573-596
White, T.D. 1992. Prehistoric Cannibalism at Mancos 5MTUMR-2346. Princeton: University Press.
World Health Organisation (2021). Injuries and Violence. World Health Organisation, http://who.int
Klaudia Blicharska
Korektor: Ewa Kajtoch
korektorka, redaktorka, a czasem nawet autorka. Mieszka i pracuje w Krakowie. Zapewniała już korektorskie wsparcie między innymi portalowi Archiwum Zbrodni. W wolnych chwilach pisze opowiadania.
