Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Antropologia, ze swoją poddziedziną jaką stanowi bioarcheologia, jest doskonałym narzędziem badawczym tematu przemocy i agresji na przestrzeni wieków.
Oględziny obrażeń na szczątkach ludzkich umożliwiają analizę teorii dotyczących tychże zagadnień. Nie obciąża ich też problem subiektywności zapisów historycznych. Szczątki znajdowane na wykopaliskach są unikalnym źródłem informacji o czynnikach środowiskowych, ekonomicznych oraz społecznych, które predysponują ludzi do wszczynania bądź zażegnywania konfliktów. Społeczności, które znamy z kronik historycznych, stanowią jedynie niewielki odsetek w porównaniu do tych, które zniknęły, nie zostawiając śladu w źródłach pisanych, a ich istnienie potwierdza jedynie zapis w materiale kostnym bądź archeologicznym. Istotnym problemem w analizach piśmiennictwa jest też niemożność oddzielenia faktów od często stronniczej interpretacji wydarzeń opisywanych przez obserwatorów. Szczątki kostne, znajdowane zarówno w społeczności z zapisami historycznymi, jak i wśród ludów prehistorycznych, w wielu aspektach ukazują obraz agresji międzyludzkiej pozbawiony tej stronniczości.
Odnalezienie kręgów z grotami strzał utkwionymi w kości nie powie nam czy było to zabójstwo, rytuał pogrzebowy, wypadek na polowaniu lub bliskie spotkanie z cywilizacją pozaziemską, jednakże szerszy kontekst archeologiczny i paleoekologiczny umożliwia znaczące zawężenie możliwych zachowań, które doprowadziły do umiejscowienia tychże grotów w tejże kości. Szerokospektralne badania bioarcheologiczne stopniowo pozwalają na lepsze poznanie oraz zrozumienie agresji obserwowanej także w świecie współczesnym.
Problematyczna definicja przemocy
W medycynie termin „obrażenia” oznacza uszkodzenie bądź ranę powstałą w wyniku urazu, gdzie „uraz” to działanie na ustrój dowolnego czynnika, np. mechanicznego, termicznego, elektrycznego itd., skutkujące powstaniem uszkodzeń w obrębie komórek, tkanek i narządów. Pojęcia „uraz” oraz „obrażenia” często rozszerzane są nie tylko na fizyczne, lecz także na psychologiczne traumy. Dodatkowo problemów w definiowaniu nastręcza również próba ustalenia różnic między obrażeniami przypadkowymi a intencjonalnymi.
Ogólnie przyjęte pojęcie przemocy w najczęstszej interpretacji odnosi się do agresywnych relacji międzyludzkich, mających na celu spowodowanie szkody lub obrażeń. Niemniej np. epidemiolodzy do kategorii przemocy zaliczają zarówno zgony w wyniku nieszczęśliwego wypadku, jaki i zabójstwa oraz samobójstwa. Kolejną kwestią jest zamierzoność czynu: w jakim stopniu musi on być intencjonalny, aby zakwalifikować go jako przemoc (gdy brak jest intencji, mówimy wtedy o agresji)? Różnice w interpretacji pojawiają się również na tle kulturowym, niejednokrotnie nawet wśród jednej społeczności. Przykładowo: w części społeczeństw bicie dzieci i współmałżonków jest sankcjonowane społecznie, gdyż uważa się je za korzystne dla tych osób, podczas gdy większość nauk społecznych i humanistycznych rozszerza koncept przemocy do „jakiejkolwiek niesprawiedliwej lub brutalnej relacji w stosunku do innego osobnika ludzkiego”.
W przypadku badań bioarcheologicznych brak jest wystarczających materiałów dowodowych, by móc aplikować tak subtelne różnice terminologiczne. Rekonstrukcja zachowań przyczyniających się do powstania obrażeń, intencjonalnych bądź nie, opiera się tutaj na interpretowaniu znalezisk, szkieletów lub czasami zmumifikowanych szczątków oraz ich kontekstu archeologicznego. Stąd też termin „obrażenia intencjonalne” używany jest jedynie w przypadku, kiedy istnieją silne poszlaki, iż rany zostały zadane ze złowrogim zamiarem (przykład taki stanowią masowe groby, gdzie wszystkie lub większość szczątków prezentują obrażenia takie jak: ślady po skalpowaniu, uszkodzenia kości powstałe w wyniku cięcia lub obrażeń obuchowych. Mogą zaistnieć też sytuacje, gdy zostają znalezione fragmenty broni, np. groty strzał wbite w kości).
Czym są paleopatologie i jak są dzielone?
Obrażenia powstałe w wyniku traumy są jednymi z najczęściej spotykanych zmian patologicznych, obserwowanych na szkielecie ludzkim. Zaliczamy do nich m.in. niezaleczone złamania, ślady pozostałe po zaleczonych urazach, dysplazje stawów po dyslokacji, jak również osyfikacje w obrębie uszkodzonych mięśni, ścięgien oraz okostnej (periosteum). Istotnym elementem klasyfikacji tych obrażeń oraz interpretacji behawioralnej ich zajścia jest rozpoznanie, kiedy nastąpił uraz: przedśmiertnie (ante mortem), w okolicy czasu zgonu (peri mortem) czy już pośmiertnie (post mortem). Zwłaszcza obrażenia ante– oraz peri mortem mają duże znaczenie dla rekonstrukcji ludzkich zachowań.
Obrażenia przedśmiertne (ante mortem) są najłatwiejsze w identyfikacji, głównie ze względu na kostninę otaczającą zazwyczaj miejsce złamania, która jest widoczna długo po zagojeniu się rany powstałej w wyniku urazu. Jeżeli złamanie nie wykazuje śladów gojenia oznacza to, iż obrażenia powstały peri mortem albo post mortem w wyniku: procesów tafonomicznych, działań w czasie wydobycia materiału kostnego na wykopaliskach lub przechowywania muzealnego. Doświadczeni osteolodzy są w stanie, ze stosunkową łatwością, określić, czy obrażenia powstały długo po śmierci, czy też krótko przed nią. Złamania u osobników żywych oraz niedawno zmarłych przebiegają zazwyczaj pod kątem ostrym do powierzchni kości. Po śmierci utrata kolagenu sprawia, iż kość staje się bardziej krucha, a pęknięcia spowodowane przez ruchy gleby oraz inne procesy tafonomiczne następują pod kątem prostym względem powierzchni kości.
Uszkodzenia post mortem można często rozpoznać również po różnicy w kolorze samej kości, gdzie powierzchnia zewnętrzna jest ciemniejsza, a ta odsłonięta przez pęknięcie, jaśniejsza. Ciemnienie powierzchni zewnętrznej kości poprzez kontakt z glebą ułatwia też, dzięki różnicy w kolorycie, rozpoznanie uszkodzeń powstałych w czasie bliskim śmierci (cięcia ostrzami broni lub innymi narzędziami), od tych które nastąpiły długo po śmierci (np. w wyniku transportu z miejsca wykopalisk do muzeum).
We współczesnych oględzinach kryminalistycznych zwłok często możliwe jest rozpoznanie obrażeń ante mortem-peri mortem, oraz post mortem-peri mortem ze względu na niewielki stopień krwawienia, widoczny wokół obrażeń przedśmiertnych, które to krwawienie ustępuje po zatrzymaniu akcji serca. Zabarwienia pozostałe po rozkładającej się krwi są czasami widoczne na zmumifikowanych antycznych szczątkach. Jednakowoż brak takich śladów w przypadku większości znalezisk archeologicznych oznacza, że złamania, które wystąpiły u osoby żywej oraz niedawno zmarłej wyglądają niemalże identycznie.
I tak właściwie niemożliwe jest określenie czy pęknięcie czaszki powstałe peri mortem jest wynikiem śmiertelnego ciosu w głowę, czy niedelikatnego obchodzenia się ze zwłokami. Niemniej jednak rodzaj obrażeń peri mortem jest niejednokrotnie indykatorem złowrogich zamiarów sprawcy: osobnik, którego szkielet jest podziurawiony ranami od strzał, nie zginął raczej w wyniku wypadku, nawet jeżeli część z tychże ran zadana została pośmiertnie w celu okazania pogardy dla zmarłego.
W jaki sposób obrażenia ante– oraz peri mortem są w stanie pomóc w rekonstrukcji ludzkiego postępowania sprzed wieków? Proces ten przebiega najczęściej dwuetapowo: w pierwszej kolejności określa się najbardziej prawdopodobną przyczynę urazu. Znajomość właściwości mechanicznych kości, doświadczenie kliniczne oraz zdrowy rozsądek umożliwiają rekonstrukcję mechanicznej przyczyny obserwowanych obrażeń. Cechy diagnostyczne złamań powstałych przy użyciu narzędzi obuchowych/tępych, siecznych/ostrzy lub pocisków zostały dobrze opisane przez medycynę sądową.
Drugi etap procesu jest bardziej skomplikowany i wymaga dokładnej analizy w celu rekonstrukcji kontekstu kulturowego zdarzenia. Pod uwagę branych jest wiele czynników: tych biologicznych, jak wiek czy płeć osobnika oraz tych bardziej zewnętrznych, związanych z kontekstem fizycznym oraz socjokulturowym. Istotne jest, by obrażenia interpretowane były na tle populacji, gdyż pojedynczy przypadek może prowadzić do wysnucia wielu sprzecznych teorii. Jeżeli jednak podobne obrażenia obserwowane są wśród wielu osobników danej grupy, wyjaśnienie ich powstania z powodów behawioralnych jest tym sugerowanym.
I tak często obserwacja paradoksalnych teorii, jak np.: brutalna śmierć oraz rozczłonkowanie vs adoracja zmarłego, czyli skrupulatne oczyszczenie kości i przygotowanie do podróży w zaświaty, poprzez szerszy kontekst archeologiczny oraz paleoekologiczny, połączony z powtarzalnością takich przypadków w danej populacji, pozwala na eliminację teorii mniej prawdopodobnej.
Taka szczegółowa analiza pozwoliła m.in. na ustalenie, iż ludność Anasazi zamieszkująca od XII w. p.n.e. rejony miasta Mancos (Montezuma County, Colorado, USA) praktykowała kanibalizm. Ślady po cięciu, które wcześniej interpretowano jako uszkodzenia w wyniku ponownego pochówku i/lub działalności drapieżników, okazały się pochodzenia ludzkiego. Odkryto również ślady rozbijania, obdzierania oraz gotowania kości.
W udowodnieniu prawdziwości tej teorii pomogła chemiczna analiza ludzkich odchodów, w których odkryto obecność mioglobiny (białko występujące w mięśniach) – mogła ona się tam znaleźć jedynie w wyniku konsumpcji ludzkiego mięsa. W ten sposób stopniowa, interdyscyplinarna akumulacja dowodów umożliwia wierniejsze odtworzenie historii ludzkiej rasy.
red. BG
Druga część zostanie opublikowana 27.07.2023
Bibliografia (odnosi się do wszystkich części):
Brown, K. (2011). Cannibalism in Archeology Part 1: Recognition and Debate. These Bones of Mine, https://thesebonesofmine.wordpress.com
Brown, K. (2011). Cannibalism in Archeology Part 2: Mancos Canyon And Herxheim Case Studies. These Bones of Mine, https://thesebonesofmine.wordpress.com
Collinge, J., Whitfield, J., McKintosh, E. i in. (2006). Kuru in the 21st century—an acquired human prion disease with very long incubation periods. Lancet, vol 367, 2068–74.
Gawroński, W. (1988). Uraz, obrażenie a kontuzja. Medicina Sportiva, vol 2 (4), ISSN 1429-0022, Kraków.
Gibbs, C. J., Gajdusek, D. C., (1972). Isolation and characterization of the subacute spongiform virus encephalopathies of man: kuru and Creutzfeldt-Jakob Disease. Journal of Clinical Pathology, vol 25 (6), 84-96.
Hizume, M., Kobayashi A., Teruya K. i in. (2009). Human Prion Protein (PrP) 219K Is Converted to PrPSc but Shows Heterozygous Inhibition in Variant Creutzfeldt-Jakob Disease Infection. Journal of Biological Chemistry, vol 284 (6), 3603-3609.
Kelly, J. 2005. The great mortality : an intimate history of the Black Death, the most devastating plague of all time. HarperCollins Publishers.
Malgesini, G., Cesarini Sforza, L., Babović, M. (2019). Gender-based Violence and Poverty in Europe. EAPN Gender and Poverty WG – Briefing # 2.
McLean, C. A., (2008). The neuropathology of kuru and variant Creutzfeldt–Jakob disease. Philosophical Transactions of The Royal Society B, vol 363, 3685–3687
Liberski, P. P., Gajos, A., Sikorska, B., Lindenbaum, S. (2019). Kuru, the First Human Prion Disease. Viruses. Vol 11 (232).
Oldstone, M. B. A. 2010. Viruses, Plagues and History. Past, Present, and Future. Oxford University Press.
Ortner, D. J. (2003). Identyfication of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Academic Press. An Imprint of Elsevier, USA.
Robb J. 1997. Violence and gender in early Italy. See Martin & Frayer 1997, pp. 111-44.
Walker, P. L. 2001. A Bioarcheological Perspective on the History of Violence. Annual Review of Anthropology, Vol. 30:573-596
White, T.D. 1992. Prehistoric Cannibalism at Mancos 5MTUMR-2346. Princeton: University Press.
World Health Organisation (2021). Injuries and Violence. World Health Organisation, http://who.int
Klaudia Blicharska
Korektor: Ewa Kajtoch
korektorka, redaktorka, a czasem nawet autorka. Mieszka i pracuje w Krakowie. Zapewniała już korektorskie wsparcie między innymi portalowi Archiwum Zbrodni. W wolnych chwilach pisze opowiadania.
