Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Porządek maat jako wyznacznik życia i źródło prawa
Nieliczne źródła prawa nie pozwalają określić, jak wyglądała kodyfikacja w starożytnym Egipcie, wśród nich do najważniejszych zalicza się Edykt Horemheba (generała – faraona z początku XIX dynastii, XIII wiek p.n.e.) oraz dekrety faraonów głównie z połowy I. tysiąclecia. Niemniej jednak istnienie pewnego systemu prawnego i sądowniczego poświadczają królewskie, prywatne i biznesowe dokumenty, listy oraz literatura.
W starożytnym Egipcie prawo, zesłane przez bogów i ustanowione przez faraona, miało charakter moralny. Sprawiedliwość karna regulowała wszystkie dziedziny życia w państwie według zasad maat, które gloryfikowały idee sprawiedliwości, prawdy i uczciwości. Faraon był ogniwem między boskim porządkiem a ziemią, dlatego zobowiązany był do implementowania maat poprzez akt stanowienia prawa. Należy zaznaczyć, że koncepcja maat jako pryncypialnego źródła systemu prawnego, utrwaliła się w pierwszych wiekach istnienia państwa. Interpretacja idei (i jej późniejsza deifikacja) zależne były od zmian w ośrodkach władzy i oddzielania się prawa od religii. Przestała ona wyznaczać status prawny sprawy. Za czasów Nowego Państwa przestrzegano urzędników, sędziów i kapłanów przed nieuczciwością i oszustwem. Od końca XVIII dynastii ich odpowiedzialnością była pomoc faraonowi w utrzymaniu maat za sprawą egzekwowania prawa i sprawiedliwych sądów.
Horemheb w Edykcie zwraca się do powołanych dwóch wezyrów w ten sposób:
„Jak, zatem, powinni tacy jak wy sądzić innych, podczas gdy wśród was znajdzie się taki, co popełnia zbrodnie przeciwko sprawiedliwości”.
W imię równowagi między dobrem i złem działania przeciwko boskim prawom maat i wszystkiemu z czym są związane (Egiptowi, faraonowi jako najwyższemu strażnikowi) muszą spotkać się z odpowiedzią w postaci negatywnej konsekwencji. Przestępcy podlegali powszechnemu sądownictwu i boskiej sankcji po śmierci.
Papirus Nu z Księgi Umarłych (rozdziały Księgi Wyjścia w Ciągu Dnia) jest jednym z przykładów jak ważne dla starożytnych Egipcjan było przestrzeganie prawa i ich związek z Maat. Modlitwa o charakterze zarzekania się Nu i jego małżonki miały upewnić bogów o ich prawości i zapewnić przejście na drodze do Pól Jaru:
„Pełen prawdy przybyłem do was i jest ze mną Maat [tj. sprawiedliwość i prawda]. Nie zadałem bólu ludzkości”.
Wprawdzie nie sposób przez trzy tysiące lat uniknąć niegodziwości ludzkiej, jednak państwo egipskie zawsze szczyciło się propagowaniem i egzekwowaniem sprawiedliwości, która była istotna nie tylko dla życia doczesnego, ale również pozagrobowego.
Pochówek i życie pozagrobowe
Życie pozagrobowe od czasów predynastycznych było dla Egipcjan niezwykle ważne. Rytuały i tradycje związane z pochówkiem należą do jednych z najbardziej rozwiniętych oraz rozbudowanych. Wierzono, że życie będzie kontynuowane w zaświatach, toteż każdy Egipcjanin chciał przygotować się do przejścia jak najlepiej.
Początkowo w Starym Państwie możliwość spotkania z królem krainy umarłych – Ozyrysem – mógł dostąpić tylko władca. Faraonowie całe życie przygotowywali się do tego spotkania. W podzięce dla bogów zakładali świątynie, w których budowę angażowali się osobiście. Piramidy, czyli grobowce władców oraz składane w nich jedzenie, wino, przedmioty osobiste i religijne miały służyć im w życiu pozagrobowym, gdzie faraon rządził niczym bóg. Na ścianach komnaty grobowej (stąd nazwa Teksty Piramid) umieszczano instrukcje, mające pomóc dotrzeć na spotkanie z bogami.
Wypowiedź 573 Tekstów Piramidy Pepiego I zawiera jego modlitwę do bogów, określając ich:
„[Ci] którzy żyją według Maat”.
W kaplicy składano zmumifikowane ciało, nierzadko pasma papirusu pokrywano dodatkowymi inskrypcjami, a między ich warstwy umieszczano amulety zapewniające ochronę. Wierzono, że ciało musi być zachowane w całości, aby dane było duszy żyć wiecznie. Wraz z rozpadem ciała miała umrzeć także dusza. Tyczyło się to również zwierząt, których niektóre gatunki uważano za swego rodzaju wcielenia bogów.
Dla przykładu koty, poświęcone bogini Bastet, często przedstawianej z głową tego zwierzęcia, były mumifikowane. Od czasu Pierwszego Okresu Przejściowego do końca Nowego Państwa coraz większa liczba osób miała możliwość dostania się do Pól Jaru. W kompleksach grobowców w pobliżu piramid lub później w sąsiednich kryptach chowano najbliższych członków rodziny królewskiej. Prywatne groby od zwykłych drewnianych skrzyń i komnat zmieniły się stopniowo w rodzinne grobowce z własnymi kaplicami. Pomimo wzrostu dostępności zaświatów, takie przedsięwzięcia były zarezerwowane tylko dla dostojników, którzy mieli odpowiednie środki pieniężne.
Najbiedniejsze warstwy społeczne państwa Nilu chowano w masowych grobach. Członkowie rodziny, aby umożliwić duszy życie wieczne w zaświatach, owijali zmarłego w płachty ubrań, a fragmenty modlitw zapisywano najczęściej na wazonach. W takiej formie można było je także kupić bądź ukraść.
Po śmierci Anubis zaprowadzał na sąd przed oblicze Ozyrysa, Thota i bogini Maat, która była deifikacją idei praw, porządku i uczciwości. Serce zmarłego kładziono na szali wagi, drugim odważnikiem było pióro symbolizujące maat. Jeżeli szale pozostały w równowadze, Ozyrys potwierdzał zaliczenie sądu, ponieważ oznaczało to, że
„serce było pełne maat”
Odnosiło się do człowieka, który żył godnie i przestrzegał prawa. W przypadku przeważenia serca, bóstwo Ammit pożerało je, przez co zmarły nie miał możliwości udania się do raju. Wiara i ufność w bogów oraz sprawiedliwość sądu podczas ważenia serca była pielęgnowana wśród Egipcjan. Jednocześnie świadomość nieuchronności śmierci i presja godnego przygotowania się do niej, skłoniła Egipcjan do poglądu, że należy cieszyć się życiem. Jak zaleca Pieśń harfiarza:
„Pomnażaj wszystko, co dla ciebie dobre, nie daj, by w tobie wygasły pragnienia […]. A więc radosny czyń swój dzień”.
Maat utożsamione prawo i święty porządek
Maat jest szeroko pojmowana na płaszczyźnie prawnym, religijnym i etycznym. Jest sprawiedliwością, harmonią, siłą utrzymującą równowagę we wszechświecie. Pochodzenie Maat jako bogini zaświadcza zaklęcie 80 z Tekstów Sarkofagów:
„Otchłań rzekła do Atuma: pocałuj swoją córkę Porządek [Maat].
Różne funkcje i wyobrażenia maat zależały od okresu w historii Starożytnego Egiptu. Od samych początków odzwierciedla sprawiedliwość ludzką i związek z kosmosem oraz naturą. Odzwierciedlenie znajduje się w sposobie władania, stanowienia prawa i organizowania państwa, jako systemu równości. Religijne znaczenie maat starożytni Egipcjanie znajdowali w zapewnieniu bądź tylko nadziei ostatecznej, boskiej sprawiedliwości.
red. BG
Bibliografia (odnosi się do wszystkich części):
- Assman Jan, The Mind of Egypt: History and Meaning in the Time of the Pharaohs, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, and London, 2003.
- Breasted H. James, (1906), Ancient Records of Egypt: Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, University of Chicago Press, 1906 – 1907, udostępniono przez onlinebooks.library.upenn.edu.
- El-Saady Hassan, Consideration on Bribery in Ancient Egypt, „Studien zur Altägyptischen Kultur”, Bd. 25 (1998), Helmut Buske Verlag GmbH, str. 295 – 304, udostępniono przez jstor.com.
- Ferguson, R. J. (2016). The ancient Egyptian concept of Maat: Reflections on social justice and natural order., (Research paper series: Centre for East-West).
- Historia Powszechna Tom 3 Starożytny Egipt, Grecja i świat helleński, nakładem Redazione Grandi Opere wydawnictwa UTET Cultura, kolekcja przygotowana dla Gazety Wyborczej, Studio J.M., Kraków 2007.
- Lichtheim Miriam, Moral Values in Ancient Egypt, opublikowano na Zurich Open Repository and Archive, University of Zurich, 1997.
- van Blerk, Nicolaas J. (2018), The emergence of law in ancient Egypt: The role of Maat., Fundamina 24, s.60-88. 10.17159/2411-7870/2018/v24n1a4, udostępniono przez researchgate.net/publication.
Sara Bernat
Korektor: Bartłomiej Gajek
historyk, archiwista, współtwórca i redaktor naczelny portalu www.pregierz.pl. Zajmuje się przestępczością w epoce nowożytnej oraz historią Krakowa. Współpracował m.in. z twojahistoria.pl, "Mówią Wieki" i "Newsweek Historia".
