Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Cywilizacja starożytnego Egiptu była jedną z najdłużej istniejących w historii. System wartości maat wypracowany w okresie pierwszych dynastii obowiązywał przez cały okres jej trwania, zachowując pierwotną istotę. Stanowił nie tylko wyznacznik godnego życia, był podstawą systemu prawnego i sądowniczego. Królestwo Faraonów przez trzy tysiąclecia utrzymało swoją pozycję, nawet podczas dominacji krajów zza Morza Śródziemnego; ich kultura, tradycje i osiągnięcia były cenione i pielęgnowane.
Warunki społeczne, codzienność w starożytnym Egipcie
Około roku 3000 p.n.e. plemiona zasiedlające Dolinę Nilu zjednoczyły się, dając początek Królestwu Egipskiemu. Władzę sprawował król uznawany za przedstawiciela boga na Ziemi albo boskiego syna, który strzeże porządku świata maat. Dokumenty poświadczają, że te dogmaty obowiązywały od pierwszych dynastii i w różnych aspektach przetrwały przenikając do innych systemów i religii. Niezmienna przez tysiąclecia była zależność warunków życia mieszkańców królestwa od wylewów Nilu. Zbiorami plonów oraz wyrabianiem piwa, wina, ubrań zajmowała się większa część społeczeństwa.
Stare Państwo (okres od panowania pierwszego króla do końca drugiego tysiąclecia) sprzyja twórczości indywidualnej oraz rozwojowi osobistemu. Zasługi personalne były nagradzane awansem w takim stopniu, że zwykły robotnik mógł zostać wysokim urzędnikiem. Obywatele Starego Państwa wykonywali prace publiczne oraz posiadali tak zwane wolne zawody (m.in. stolarz, piekarz, rzemieślnik) lub pracowali dla panów, zajmując się ziemią. Równouprawnienie, poszanowanie prywatności i pracy były w tym czasie wysoce przestrzegane, a pracodawca bądź właściciel ziemi, miał nakaz rejestrowania pracownika w urzędzie. Obowiązki obu stron musiały być respektowane pod groźbą pozwu do sądu. Egipcjanie swe normy społeczne i prawo opierali na idei sprawiedliwości maat, uznającej równość wobec prawa i uznającej godność biednego na równi z bogatym.
Rozwinięty system podatkowy był jednym z najbardziej zaawansowanych w starożytności. Obejmował wszystkie warstwy społeczne w równej mierze. Opłaty wyliczano od ilości ziem i jej przychodów. Królewskie dekrety chroniły służbę oraz jej własność, podobnymi przywilejami klasa ta mogła cieszyć się jeszcze w pierwszych latach Nowego Państwa. Po trudnym Pierwszym Okresie Przejściowym, kiedy rozwinęła się swego rodzaju oligarchia, samorealizacja zawodowa została zastąpiona dziedzicznością stanowisk. Zubożały kraj pogrążył się w chaosie, kiedy władcy XI dynastii zrestrukturyzowali państwo. Ponowny rozkwit następuje za czasów XII dynastii, tj. XX – XVIII wiek p.n.e.
Wymiana kulturowa oraz handel z pobliskimi krajami wzbogacił w tym okresie Egipt o nowe materiały i surowce. Faraon zarządził edukację dla urzędników oraz wojska, ponownie najlepsi fachowcy bez względu na status mogli liczyć na awans. Liczne wyprawy wojskowe zwoziły jeńców, którzy w roli służby zajmowali się domem i ziemią zamożniejszych Egipcjan. Mieli oni natomiast prawo posiadania prywatnych majątków i zawarcia związku małżeńskiego z wolnymi ludźmi. Byli warstwą społeczną daleko odbiegającą od definicji niewolnictwa. Niestety słaba władza centralna, najazdy i dekadencja Drugiego Okresu Przejściowego zakończyły najwspanialszą epokę w historii starożytnego Egiptu.
Niezależnie od okresu reformy amarneńskiej, będącej przyczyną kryzysu religijnego, politycznego i gospodarczego, Nowe Państwo było okresem dominacji terytorialnej i rozprzestrzenienia się kultury egipskiej na pobliskie ziemie. Najsilniejszą klasą zostało wojsko i kapłaństwo, ponieważ w wojnach Egipcjanie widzieli odzwierciedlenie walki bogów Horusa i Setha, dobra ze złem, porządku (maat) z chaosem. Na młodych ludzi zostaje nałożony obowiązek poboru do służby wojskowej. Za pierwszej panującej w tym okresie dynastii (XVIII) rozpoczyna się budowa Doliny Królów, kompleksów świątynnych jak Karnak, czy Deir el-Bahari oraz Ramesseum.
Architekci od zawsze cieszyli się wielkim uznaniem i zaufaniem, ponadto ówcześnie ich najważniejszym zadaniem było budowanie dla władców ukrytych komór w Dolinie Królów, aby nie dotarli do nich złodzieje grobów. Ineni (architekt Totmesa I) zaświadcza:
„Ja dokonywałem inspekcji wykuwania skalnego grobowca Jego Majestatu, gdy nikt mnie nie widział, nikt mnie nie słyszał”.
Niektórych z królewskich architektów – np. Imhotep (III dynastia) oraz Amenhotep (syn Hapu) – deifikowano (tj. przypisywano im cechy boskie). Byli powszechnie czczeni przez wiele stuleci. Wysoka pozycja w społeczeństwie należała również do rzemieślników przerabiających złoto, które Egipcjanie uznawali za pochodzące ze świata bogów. W pobliżu Luxoru został odkryty grobowiec złotnika Amenemhata oraz jego rodziny. Pochówek w nekropoli wraz ze szlachetnie urodzonymi obywatelami był niezwykłym wyróżnieniem.
Duże przedsięwzięcia angażują w swoją realizację rzeszę ludzi. Pracownicy kamieniołomów mieli ciężkie życie, wysokie temperatury oraz ciężka praca były wykańczające. Faraonowie (w szczególności XIX dynastii) zapewniali, że pracownicy otrzymają m.in. wyżywienie i produkty użytku codziennego, co miało gwarantować szczęście i lepszą pracę. Oprócz oficjalnych, nie istnieją jednak inne zapisy na temat warunków socjalnych pracowników i niewolników.
Przykłady z nauk oraz listów Starego Państwa wskazują, że faraon i członkowie administracji jako pełniący urząd wobec ludu, podlegają odpowiedzialności za swoje czyny, dodatkowo mają wystrzegać się stronniczości i wyzysku, które są sprzeczne ze świętym porządkiem i sprawiedliwością maat. Prawo i regulacje miały być tworzone w taki sposób, aby spełniały te warunki. U schyłku Nowego Państwa nie dało się jednak uniknąć wyzysku, bogactwo kapłanów i nieuczciwość urzędników doprowadziły do pogorszenia warunków życia zwykłych obywateli. Niewypłacalni dzierżawcy byli zmuszeni do oddawania w zastaw wolności osobistej, co w poprzednich wiekach było nie do pomyślenia.
W tym czasie w Tebach udokumentowano pierwszy strajk robotników. Dopiero pod koniec państwa faraonów egipskich sytuacja w społeczeństwie zaczęła się wyrównywać. Wprowadzono umowy dla zadłużonych. Czasy faraonów bywały ciężkie; różne kryzysy, spowodowane czynnikami zewnętrznymi, także przez wewnętrzne niesprawiedliwości, odbijały się trwale na egipskiej ludności. Pomimo tego starożytny Egipt był wysoce rozwiniętą cywilizacją, dążącą do działania według idealistycznych wartości.
Świadomość swojej roli w społeczeństwie, rozwój moralny
Wśród urzędników i kapłanów Starego Państwa powszechne było zamieszczanie w swoich grobowcach autobiografii oraz dedykacji. Przedstawiali oni siebie jako wykonawców maat, wychwalając swoje kompetencje i rzetelność w realizowaniu obowiązków. Inskrypcje znalezione w Gizie i Sakkarze pokazują, że ludzie postrzegali siebie jako twórców własnej moralności, dobrych od urodzenia, realizujących swoje przeznaczenie zgodnie z boskim prawem.
Nefereshmere, dostojnik z VI dynastii, tak pisze o sobie:
„Wykonałem Maat, i mówiłem prawdę, dobrze zrobiłem […] uchwyciłem to, co najlepsze, bo chciałem być dobry dla ludzi”.
Podobna tradycja miała swoją kontynuację w Średnim Państwie. Z dzieł tego okresu, takich jak Nauki mężczyzny dla swojego syna, albo Instrukcji na temat lojalności wynika zbieżność myśli moralnych propagowanych w tym okresie. Najważniejszą była lojalność i uczciwość wobec przełożonego, a w szczególności faraona. Autorzy zgadzali się, że sprawiedliwość znaczy tyle, co dobry rząd, a chciwość prowadzi wyłącznie do wyzysku i jest niegodnym sposobem na życie. Kontynuują oni, zgodnie z Instrukcjami Ptahhotepa spisanymi w czasach pierwszych dynastii, pogląd traktujący o sprawiedliwym podejściu do chłopstwa, skoro od ich pracy zależy życie całej społeczności.
W różnych epokach podkreślany jest fakt niezależności cnót od klasy, ponieważ nauka absorbuje serce, więc ten, kto słucha i je przyjmuje, będzie wiódł dobre życie, zgodne z maat. Instrukcje, teksty religijne i biografie dostojników eufemicznie ukazują sytuacje panujące w kraju w momencie ich powstawania oraz jak należy dobrze postępować. Pomimo nagrobnych zaświadczeń o godnym życiu, dokumenty sądowe i królewskie dekrety dają do zrozumienia, że nie wszyscy postępowali według maat i przestrzegali prawa.
Surowe kary za przyjmowanie przez kapłanów i sędziów jakichkolwiek dóbr (gwarantowane przez Setiego II oraz Horemheba), obejmowały od usunięcia ze stanowiska do kary śmierci. Buntownicy od początków państwa egipskiego podlegali najsurowszym karom, których konsekwencje ponosiły całe pokolenia. Za panowania XIX dynastii wysoki urzędnik Paneb został dwukrotnie oskarżony o łapówkarstwo, w tym czasie zdarzały się też incydenty grabieży i przekupstwa w roboczym mieście Deir el-Medina, w których udział miał sam wezyr, zwierzchnik sądownictwa.
red. BG
Druga część zostanie opublikowana 28.09.2023 r.
Bibliografia:
- Assman Jan, The Mind of Egypt: History and Meaning in the Time of the Pharaohs, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, and London, 2003.
- Breasted H. James, (1906), Ancient Records of Egypt: Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, University of Chicago Press, 1906 – 1907, udostępniono przez onlinebooks.library.upenn.edu.
- El-Saady Hassan, Consideration on Bribery in Ancient Egypt, „Studien zur Altägyptischen Kultur”, Bd. 25 (1998), Helmut Buske Verlag GmbH, str. 295 – 304, udostępniono przez jstor.com.
- Ferguson, R. J. (2016). The ancient Egyptian concept of Maat: Reflections on social justice and natural order., (Research paper series: Centre for East-West).
- Historia Powszechna Tom 3 Starożytny Egipt, Grecja i świat helleński, nakładem Redazione Grandi Opere wydawnictwa UTET Cultura, kolekcja przygotowana dla Gazety Wyborczej, Studio J.M., Kraków 2007.
- Lichtheim Miriam, Moral Values in Ancient Egypt, opublikowano na Zurich Open Repository and Archive, University of Zurich, 1997.
- van Blerk, Nicolaas J. (2018), The emergence of law in ancient Egypt: The role of Maat., Fundamina 24, s.60-88. 17159/2411-7870/2018/v24n1a4, udostępniono przez researchgate.net/publication.
Sara Bernat
Korektor: Bartłomiej Gajek
historyk, archiwista, współtwórca i redaktor naczelny portalu www.pregierz.pl. Zajmuje się przestępczością w epoce nowożytnej oraz historią Krakowa. Współpracował m.in. z twojahistoria.pl, "Mówią Wieki" i "Newsweek Historia".
