Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Instytucjonalizacja ruchu eugenicznego na ziemiach polskich
W 1905 r. środowisko skupione wokół czasopisma „Czystość” zainicjowało powstanie trzech stowarzyszeń do walki z chorobami wenerycznymi i prostytucją. W 1908 r. połączono je w Warszawskie Towarzystwo dla Walki z Chorobami Wenerycznymi i Szerzenia Zasad Abolicjonizmu.
Podobne organizacje powstawały w innych miastach. Najbardziej aktywnie działało Towarzystwo Higieny Praktycznej im. Bolesława Prusa w Warszawie. Prowadziło m.in. akcje dezynfekcji odzieży i mieszkań, szczepień oraz rozdawania biednym odzieży, żywności i innych potrzebnych rzeczy.
Na I Zjeździe Eugenicznym w Warszawie w dniach 1–3.11.1918 r. polscy eugenicy wyrazili wspólne stanowisko. Sprzeciwiali się aborcji, antykoncepcji i emancypacji kobiet. Poparli przyznanie równych praw dzieciom nieślubnym, wprowadzenie systemu opieki państwa nad sierotami i ubezpieczeń społecznych, sterylizację osób dysgenicznych i zakaz ich małżeństwa, walkę państwa z patologiami oraz selekcję społeczeństwa według zasad eugenicznych.
W latach 1921–1922 doszło do uformowania Polskiego Towarzystwa Eugenicznego (PTE) w Warszawie. Jego misją było dbanie o stan psychofizyczny społeczeństwa. Podzielono go na sekcje: spraw lecznictwa, zwyrodnienia rasy, genetyki, wychowania, prawno-społeczną i naukową.
Czy polscy eugenicy mieli wpływ na decyzje państwa?
Działacze ruchu eugenicznego próbowali oddziaływać na decyzje państwa m.in. przez próby wywierania nacisku na polityków i utworzenia nowych struktur w organizacji państwa. Już w czasie I wojny światowej Leon Wernic uformował Wydział Obyczajowy Straży Obywatelskiej miasta Warszawy. W listopadzie 1918 r. przekształcono go w urzędy sanitarno-obyczajowe Dyrekcji Służby Zdrowia.
W 1918 r. doktor Tomasz Janiszewski stworzył projekt systemu państwowej opieki medycznej, który zakładał m.in. utworzenie przestronnych i higienicznych osiedli miejskich. Jak wielu eugeników postulował utworzenie samodzielnego Ministerstwa Zdrowia Publicznego na czele z lekarzami. Powołano w dniu 4.04.1918 r. niezależne Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy na czele z doktorem Witoldem Chodźko. Jednak 14.01.1924 r. rząd zlikwidował ministerstwo i powołał do życia Generalną Dyrekcję Służby Zdrowia w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Sprawy zdrowia publicznego, opieki społecznej i ochrony pracy zostały rozbite na 7 ministerstw. Spotkało się to ze spóźnioną krytyką lekarzy.
Warto też zaznaczyć, że do 1927 r. znaczna część polskich eugeników była przeciwna kontroli urodzeń ze względu na strach przed wyludnieniem państwa po stratach I wojny światowej. Były to nieuzasadnione obawy. W Polsce utrzymywał się wysoki poziom przyrostu naturalnego. Dochodziło wręcz do sporów między zwolennikami kontroli urodzeń (Roman Zadębski, Zofia Daszyńska-Golińska) a jej przeciwnikami (Leon Wernic, Stefan Kramsztyk).
W tym czasie Polskie Towarzystwo Eugeniczne nawiązało współpracę ze stowarzyszeniami społecznymi i organizacjami kobiecymi oraz zagranicznymi związkami eugenicznymi. Członkowie towarzystwa organizowali odczyty, wykłady i seanse filmowe na tematy higieniczne i eugeniczne. Przyczynili się do powstania polskiej poradni eugenicznej w Warszawie. Zajmowała się on poradnictwem przedślubnym i małżeńskim, wspieraniem ciężarnych i matek, doradztwem w zakresie wyboru zawodu oraz pomaganiem osobom chorym wenerycznie, gruźlikom oraz osobom uzależnionym. Ludzie ubodzy często traktowali ją jak zwykłą przychodnię, ponieważ uzyskiwali tam porady bezpłatnie lub za niewielką opłatą.
W latach 20. XX w. rosło poparcie polskiego społeczeństwa dla eugeniki. Wiązało się to z działaniami polskich eugeników, a także ze wzrostem zaufania do nauki i nadzieją na stworzenie nowoczesnego społeczeństwa opartego na racjonalnych zasadach. W 1926 r. powstała Państwowa Naczelna Rada Zdrowia, która inicjowała wiele projektów dotyczących opieki medycznej. Do MPiOS należeli członkowie PTE. W latach 30. XX w. w jej ramach utworzono sekcję eugeniczną. Ponadto w 1932 r. skoncentrowano sprawy zdrowia w MPiOS.
Coraz bardziej przychylnie o eugenikach wypowiadała się prasa medyczna i pedagogiczna. Przedstawiano ich jako nowoczesnych propagatorów higieny i reformatorów. Z kolei politycy byli w tej kwestii mocno podzieleni.
Projekty ustawy eugenicznej Polskiego Towarzystwa Eugenicznego
Eugenicy z Polskiego Towarzystwa Eugenicznego stworzyli kilka projektów ustawy eugenicznej. W wersji z 1934 r. proponowali m.in. powołanie poradni przedmałżeńskich, wprowadzenie zaświadczeń o stanie zdrowia obowiązkowych przed zawarciem małżeństwa oraz podatków dla kawalerów i rodzin bezdzietnych, przy 5-letnim zwolnieniu z nich po zawarciu małżeństwa, oraz kartoteki zdrowia każdego obywatela. Osoby dysgeniczne miały być izolowane i sterylizowane na koszt państwa.
W poprawce z 1935 r. m.in. zwiększono przewidywany zakres wsparcia dla młodych małżeństw oraz usunięto drażliwe słowa m.in. „segregacja”. Część prawicy popierała projekty jako narzędzie pozwalające na uzyskanie zdrowego społeczeństwa, lepiej broniącego interesu państwa. Inni krytykowali m.in. pogwałcenie wolności jednostki. Krytycznie nastawiony był też Kościół katolicki.
Rządzący odrzucili cały projekt. Stwierdzili, że nie można wartościować ludzi ani zakazywać wybranym jednostkom zawierania małżeństwa i posiadania potomstwa. Środowisko medyczne wprawdzie popierało reformy zmierzające do poprawy higieny i zdrowia społeczeństwa, ale miało zastrzeżenia wobec bardziej radykalnych kroków np. sterylizacji osób chorych psychicznie.
Do wybuchu II wojny światowej nie udało się wprowadzić ustaw eugenicznych w życie. Niepowodzeniem zakończyły się też próby powołania Instytutu Eugenicznego oraz innych ośrodków, które miały stanowić zaplecze naukowe dla eugeniki. Według planów instytut zajmowałby się m.in. badaniem dziedziczności, ras i prowadzeniem metryk rodowodowych.
Eugenika w Polsce po zakończeniu II wojny światowej
W czasie II wojny światowej naziści potraktowali eugeników jak resztę polskiego społeczeństwa. Nie miało znaczenia, że wielu z nich znało niemieckich eugeników. Część trafiła do obozów koncentracyjnych i została tam zmuszona do „współpracy” ze zbrodniarzami. Znamienny jest przypadek antropolog Martyny Gryglaszewskiej-Puzyniny, która została przymuszona do asystowania Josefowi Mengele.
Zdarzały się też nieliczne przypadki kolaboracji polskich eugeników z Niemcami, np. doktor psychiatrii Wiktor Ratka po wybuchu wojny wstąpił do NSDAP i typował osoby psychicznie chore do zagazowania.
Po II wojnie światowej eugenika przestała cieszyć się w Polsce zainteresowaniem. Jedną z przyczyn było jednoznaczne skojarzenie tej nauki z działaniami nazistów. Niektórzy eugenicy nadal otwarcie głosili idee eugeniczne i próbowali doprowadzić do uchwalenia ustaw eugenicznych. Jednak komunistyczne władze były negatywnie do tego nastawione. Ostatecznie Polskie Towarzystwo Eugeniczne zakończyło swoją działalność na początku lat 50. XX w.
Podsumowując, można stwierdzić, że wśród polskich elit opinie na temat ruchu eugenicznego były podzielone. Niektóre środowiska popierały działania wpisujące się w ramy eugeniki pozytywnej, inne odrzucały wszelkie idee eugeniczne. Zdarzały się też głosy popierające radykalne działania, takie jak sterylizacja jednostek dysgenicznych.
red. BG
Bibliografia (odnosi się do wszystkich części):
- Gawin M., Rasa i nowoczesność. Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880–1952), Warszawa 2003.
- Gawin M., Eugenika — ciemna strona postępu, „Rzeczpospolita”, 15.09.2017, https://www.rp.pl/plus-minus/art10217261-eugenika-ciemna-strona-postepu [dostęp dnia 11.02.2023].
- Katolo A.J., Eugenika i eutanazja w medycynie hitlerowskiej, Warszawa 2012.
- Kawalec K., Spór o eugenikę w Polsce w latach 1918–1939, „Medycyna Nowożytna. Studia nad Kulturą Medyczną”, 2000, t. 7, nr 2, s. 87–102, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r2000-t7-n2/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r2000-t7-n2-s87-102/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r2000-t7-n2-s87-102.pdf [dostęp dnia 11.02.2023].
- Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945). Wybrane problemy, Poznań 2008.
- Konteksty społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny. Tom 5. Eugenika – aspekty społeczne i etyczne, red. M. Musielak, K. Prętki, Poznań 2013.
- Patalas J., Społeczno-medyczne aspekty działalności Karola Stojanowskiego (1895–1947) — antropologa, eugenika oraz działacza społeczno-politycznego, Poznań 2010 (praca doktorska).
- Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu niemieckiego totalitaryzmu, Poznań 2015.
- Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Toruń 2003.
- Zabłotniak R., Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971, t. 16, nr 4, s. 769–787, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1971-t16-n4/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1971-t16-n4-s769-787/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1971-t16-n4-s769-787.pdf [dostęp dnia 11.02.2023].
Barbara Kranz
Korektor: Anna Samek-Bugno
kulturoznawca, redaktor i korektor. Interesuje się historią, etnografią i literaturą. Współpracowała z Bronowickim Archiwum Społecznym, od kilkunastu lat współpracuje z Towarzystwem Przyjaciół Bronowic, wydawcą periodyku „Bronowickie Zeszyty"
