Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Powstanie eugeniki. Definicja i podstawowe założenia
Na wstępie warto wyjaśnić, czym jest eugenika. To nauka o polepszaniu dziedzicznych cech fizycznych i psychicznych gatunku Homo sapiens (pojęcie to odnosi się także do świata zwierząt i roślin).
W 1869 r. Francis Galton stwierdził, że rozwój cywilizacji zależy od kondycji rasy. Na tej podstawie wysunął wniosek, że wraz z procesem degeneracji rasy dochodzi do upadku cywilizacji. Aby temu zapobiec, należy popierać prokreację zdrowych i utalentowanych jednostek, a także przeciwdziałać rozmnażaniu się osób chorych, słabych i wykazujących patologiczne skłonności. Wynikiem tych działań miała być całkowita eliminacja ras uznawanych za gorsze, przy czym eugenicy na przestrzeni lat w różny sposób definiowali „,rasę” jako naród, społeczeństwo lub wybrane jednostki.
Warto też wspomnieć o tym, że Galton stworzył termin „eugenika”. Po raz pierwszy użył go w 1883 r. Stwierdził wówczas, że nierówności wynikają z natury. Wyznawał, podobnie jak Darwin, pogląd o przeżywaniu jednostek lepiej przystosowanych i silniejszych. Wysnuł tezę o tym, że państwo powinno pomagać zdrowym osobom, a nie jednostkom hamującym rozwój krajów i cywilizacji.
Pierwsze czasopisma i organizacje eugeniczne
W 1904 r. Alfred Plöetz założył pierwszy periodyk na temat eugeniki „Archiv für Rassen – und – Gesellschafts-Biologie”. W kolejnym roku wraz z Ernstem Rüdinem i Anastasiusem Nordenholzem utworzył w Berlinie Towarzystwo Higieny Ras. Podobne organizacje powstawały również w innych krajach. Ich głównym celem były działania na rzecz reprodukcji zdrowych rodzin i zapobieganie rozmnażaniu jednostek małowartościowych pod względem eugenicznym. Działacze dążyli też m.in. do poprawy poziomu higieny społeczeństwa.
Różnice między eugeniką pozytywną a negatywną
W obrębie ruchu eugenicznego istniał podział na eugenikę pozytywną i negatywną. Ogólnie rzec ujmując, w ramach tej pierwszej dążono do wspierania reprodukcji osób posiadających wartościowe geny np. przez dobór małżeństw. Z kolei eugenika negatywna skupiała się na działaniach mających na celu zapobieganie rozmnażaniu się jednostek dysgenicznych np. epileptyków lub prostytutek. Działacze eugeniczni chcieli to osiągnąć m.in. przez obowiązkową sterylizację takich osób.
Ponadto od lat 20 XX w., zwłaszcza wśród niemieckich eugeników, widoczny był podział na zwolenników oraz przeciwników teorii aryjskiej.
Zainteresowanie eugeniką wśród polskich elit
Od lat 80. XIX w. tezy Darwina i teorie eugeników cieszyły się dużą popularnością na ziemiach polskich. Był to obszar zainteresowań znacznej części polskiej elity intelektualnej np. Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochowskiego.
W tym czasie powstały pierwsze polskie książki poświęcone teorii ewolucji. Czytano przekłady dzieł Darwina i zwolenników eugeniki. Na uniwersytetach wykładano teorię ewolucji. Na łamach prasy dyskutowano na temat różnych teorii dziedziczenia.
Jednym z czynników wpływających na popularność eugeniki była teoria degeneracji rasy. Rozpowszechniała się w Kongresówce od lat 80. XIX w. Przyczyn upadku rasy szukano w patologiach rozprzestrzeniających się w miastach przemysłowych oraz w złym stanie zdrowia rekrutów. W ciasnych i przeludnionych dzielnicach wzrastała przestępczość oraz brakowało higieny, co sprzyjało chorobom. Ponadto nie było dostatecznej infrastruktury medycznej, a w niektórych regionach panował głód. To tłumaczyło słaby stan fizyczny społeczeństwa, w tym rekrutów. Poza tym dokładniej diagnozowano oraz tworzono statystyki osób chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo, co wywołało wrażenie gwałtownego wzrostu ich liczby. Z kolei rekruci przechodzili bardziej szczegółowe badania.
Polscy higieniści i eugenicy skupieni wokół dwutygodnika „Czystość”
Jednym z pierwszych kręgów zrzeszających polskich higienistów i eugeników było środowisko dwutygodnika „Czystość” wydawanego od 1905 r. Jego redaktorem naczelnym był Augustyn Wróblewski zaangażowany m.in. w walkę z alkoholizmem i prostytucją.
Środowisko to dążyło do przeprowadzenia przemiany obyczajowej i etycznej. Miała ona doprowadzić do powstania zdrowego społeczeństwa charakteryzującego się wysokim poziomem higieny i moralności. Swoje działania skupili m.in. wokół walki z alkoholizmem i prostytucją. Popierali dobór małżonków pod względem eugenicznym, tworzenie poradni małżeńskich, zakaz małżeństw i adopcji dzieci przez osoby dysgeniczne, czyli niespełniające wymogów eugeniki. Byli przeciwnikami antykoncepcji. Uważali, że wpływa ona na zwiększenie rozwiązłości seksualnej. Milczeli na temat sterylizacji. Krytykowali aborcję jako czyn sprzeczny z naturą.
Po dołączeniu do redakcji lekarza wenerologa Leona Wernica środowisko to stało się bardziej radykalne. Był on zwolennikiem zdrowego i higienicznego trybu życia. Wzywał do walki o doskonalenie rasy m.in. przez zawieranie małżeństw tylko przez zdrowe osoby, zachowywanie wierności przedmałżeńskiej i małżeńskiej oraz zlikwidowanie prostytucji. Potrzebna była też poprawa pozycji kobiet przez np. równe traktowanie zdrady małżeńskiej. Miało to przeciwdziałać chorobom wenerycznym. Podobnie jak propagowana przez niego szkolna edukacja seksualna.
Druga część zostanie opublikowana 07.09.2023
Bibliografia (odnosi się do wszystkich części):
Gawin M., Rasa i nowoczesność. Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880–1952), Warszawa 2003.
Gawin M., Eugenika — ciemna strona postępu, „Rzeczpospolita”, 15.09.2017, https://www.rp.pl/plus-minus/art10217261-eugenika-ciemna-strona-postepu [dostęp dnia 11.02.2023].
Katolo A.J., Eugenika i eutanazja w medycynie hitlerowskiej, Warszawa 2012.
Kawalec K., Spór o eugenikę w Polsce w latach 1918–1939, „Medycyna Nowożytna. Studia nad Kulturą Medyczną”, 2000, t. 7, nr 2, s. 87–102, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r2000-t7-n2/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r2000-t7-n2-s87-102/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r2000-t7-n2-s87-102.pdf [dostęp dnia 11.02.2023].
Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945). Wybrane problemy, Poznań 2008.
Konteksty społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny. Tom 5. Eugenika – aspekty społeczne i etyczne, red. M. Musielak, K. Prętki, Poznań 2013.
Patalas J., Społeczno-medyczne aspekty działalności Karola Stojanowskiego (1895–1947) — antropologa, eugenika oraz działacza społeczno-politycznego, Poznań 2010 (praca doktorska).
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu niemieckiego totalitaryzmu, Poznań 2015.
Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Toruń 2003.
Zabłotniak R., Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971, t. 16, nr 4, s. 769–787, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1971-t16-n4/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1971-t16-n4-s769-787/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1971-t16-n4-s769-787.pdf [dostęp dnia 11.02.2023]
Barbara Kranz
Korektor: Anna Samek-Bugno
kulturoznawca, redaktor i korektor. Interesuje się historią, etnografią i literaturą. Współpracowała z Bronowickim Archiwum Społecznym, od kilkunastu lat współpracuje z Towarzystwem Przyjaciół Bronowic, wydawcą periodyku „Bronowickie Zeszyty"
