Nie masz czasu przeczytać? Posłuchaj wersji audio!
Wczesne lata życia Ireny
Niewiele wiadomo o wczesnych latach życia Ireny. Urodziła się ok. 750 roku w Atenach. Do Konstantynopola przybyła w 769 roku, jako narzeczona najstarszego syna cesarza Konstantyna V, Leona. Można z tego wywnioskować, że pochodziła z możnego rodu. Jeszcze w 769 roku para wzięła ślub. Półtora roku później urodził im się syn, Konstantyn. Było to ich jedyne dziecko.
Co interesujące, po raz pierwszy w historii Bizancjum poród odbył się w Porfirowej Komnacie. Było to specjalne pomieszczenie, wchodzące w skład Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu, w którym żony cesarzy bizantyńskich rodziły swoje potomstwo. Najprawdopodobniej ściany komnaty obite były porfirem lub obwieszone były tkaninami o purpurowej barwie. Stąd też wzięła się nazwa tego pomieszczenia. Wybór koloru ścian komnaty wynikał z faktu, że w Bizancjum purpura była kolorem zarezerwowanym dla cesarza i jego rodziny. Osoby urodzone w Porfirowej Komnacie nosiły tytuł porfirogenety lub porfirogenetki.
Przez pierwsze lata małżeństwa Irena była żoną następcy tronu. Cały czas żył ojciec jej męża, Konstantyn V. Sytuacja zmieniła się w 775 roku, kiedy władca ten zmarł. Władzę po nim przejął mąż Ireny, Leon IV. Nie cieszył się on jednak długo sprawowaną władzą. Chorowity i anemiczny cesarz zmarł w 780 roku. Tron pozostawił swojemu małoletniemu synowi, Konstantynowi, którego koronował jeszcze za swojego życia. Konstantyn miał jednak dopiero 9 lat, dlatego nie mógł samodzielnie sprawować rządów.
Regencja Ireny
W związku z tym władzę w imieniu małoletniego cesarza powierzono Irenie. Energiczna władczyni szybko odnalazła się w nowej roli. Otoczyła się wiernymi sobie ludźmi, spośród których największe znaczenie miał eunuch Stauracjusz. Lojalni Irenie dowódcy przeprowadzili szereg zwycięskich kampanii przeciwko Słowianom i Arabom. Regentka doprowadziła również do przywrócenia w Bizancjum kultu ikon.
Jedną z decyzji podjętych w czasie trwania regencji było wybranie Konstantynowi małżonki. Na początku lat 80. VIII wieku Irena zaręczyła go z Rotrudą, córką Karola Wielkiego. Małżeństwo to nie zostało jednak sfinalizowane. Dlatego też w 788 roku młodzieniec ożenił się z Marią z Paflagonii, arystokratką grecką.
W chwili zawarcia ślubu Konstantyn miał 17 lat, stawał się więc dorosły. Nic nie stało na przeszkodzie, by mógł zacząć samodzielnie rządzić – nic oprócz ambicji jego matki. Konstantynowi nie podobało się pozostawanie pod ciągłym wpływem Ireny. Chciał samemu przejąć rządy w państwie. Irena ani myślała o tym, by pozwolić mu rządzić. Bardzo mocno rozmiłowała się w sprawowaniu władzy. Prawdopodobnie nie miała również najlepszej opinii o swoim synu, którego raczej uważała za zbyt niekompetentnego, by zasiadać na tronie.
Walka matki z synem
Niedługo po zawarciu ślubu z Marią Konstantyn postanowił osłabić pozycję swojej matki i usamodzielnić się. Chciał to zrobić poprzez uderzenie w Stauracjusza – jej najbliższego współpracownika. Cesarz zamierzał go aresztować, a następnie wygnać na Sycylię. Zachwiałoby to pozycją Ireny. Stauracjusz dowiedział się jednak o planach cesarza i powiedział o nich Irenie. Cesarzowa, podpuszczana przez Stauracjusza, kazała aresztować i wygnać współpracowników Konstantyna. Ponadto osadziła Konstantyna na pewien czas w areszcie domowym.
Następnie Irena nakazała armii złożenie jej przysięgi wierności. Treść tej przysięgi przytacza grecki kronikarz Teofanes: Tak długo jak Ty [cesarzowo – M.M] żyjesz nie dopuścimy, by Twój syn rządził. Aby odbierać od oddziałów przysięgi, cesarzowa wysłała do nich swoich ludzi. Część armii zgodziła się przysiąc jej wierność, część jednak nie. Oddziały stacjonujące w Armenii zbuntowały się przeciwko zarządzeniu Ireny i ogłosiły, że uznają Konstantyna za samodzielnego władcę. Wkrótce dołączyły do nich oddziały z innych części kraju. Połączywszy się, przeszły w pobliże Konstantynopola i zażądały wypuszczenia Konstantyna z aresztu domowego oraz wydania go im. Irena nie miała wyjścia i wysłała do nich Konstantyna. Wkrótce oddała w ręce swojego syna pełnię władzy.
Konstantyn nie na długo cieszył się samodzielną władzą. Już na początku 792 roku ustanowił swoją matkę współrządzącą państwem. Co prawda nie powrócono do sytuacji sprzed kilku lat, kiedy to Irena de facto rządziła państwem, odzyskała ona jednak część wpływów na rządy. Decyzja cesarza spotkała się z niezadowoleniem części armii. Jednakże bunt, który wybuchł, został szybko stłumiony. Wkrótce jednak cesarstwem wstrząsnęło inne wydarzenie, które spowodowało falę powszechnego niezadowolenia.
Kontrowersyjne małżeństwo
Małżeństwo Konstantyna z Marią z Paflagonii było nieudane. Konstantyn nie kochał Marii. Zakochany był w innej kobiecie, Teodote, dwórce jego matki. Darzył ją uczuciem do tego stopnia, że w 795 roku zmusił Marię do wstąpienia do klasztoru. Następnie unieważniono cesarskie małżeństwo i za cichą zgodą patriarchy Konstantynopola kochankowie wzięli ślub.
Czyn ten wzbudził wielkie kontrowersje wśród duchowieństwa. Wielu nie podobał się nowy, arbitralny związek Konstantyna. Uważali, że żoną cesarza nadal jest Maria. Cesarz uparcie bronił swojej decyzji, co doprowadziło do utraty przez niego poparcia większości duchowieństwa, wcześniej pozytywnie do niego nastawionego. Część kleru jawnie i głośno wyrażała swoje niezadowolenie, co rozgrzewało tylko emocje opinii publicznej. Irena również nie popierała nowego związku Konstantyna.
Spisek Ireny
Drugi związek Konstantyna utwierdził prawdopodobnie cesarzową w przekonaniu, że Konstantyn nie nadaje się do rządzenia. Postanowiła więc wystąpić przeciwko niemu. Niewykluczone, że to jej doradcy podpuścili ją do wystąpienia przeciwko synowi. Zdaniem Teofanesa:
Przekonali ją, że otrzymali przepowiednie, w których przekazano im, że jej syn nie powinien rządzić Cesarstwem, które należy do niej, gdyż zostało jej ono dane przez Boga.
Jesienią 796 roku cesarz i jego matka udali się na odpoczynek do gorących wód w mieście Prousa. Po pewnym czasie cesarz otrzymał tam informacje, że urodził mu się syn. Czym prędzej popędził więc do stolicy, zobaczyć swego potomka. Irena została jednak na miejscu. Wedle źródeł zaczęła tam spiskować przeciwko swemu synowi i przekonywać miejscowe wojsko, że Konstantyn nie nadaje się na władcę i że to ona powinna rządzić państwem. Wiadomo, że zdobyła pewną ilość zwolenników. Część z nich umieściła w najbliższym otoczeniu cesarza.
W marcu 797 cesarz udał się na wyprawę wojenną przeciwko Arabom. Towarzyszyła mu część doradców Ireny, w tym Stauracjusz. Początkowo Konstantyn zaczął odnosić sukcesy w walce
z muzułmanami. Zaniepokoiło to ludzi cesarzowej, którzy uznali, że sukcesy władcy mogą podnieść jego pozycję, osłabioną przez niedawną aferę z drugim małżeństwem. Tym samym spisek i przewrót pałacowy stałyby się trudniejsze, jeśli nie niemożliwe. Doradcy Ireny postanowili działać. Przekupili oni zwiadowców, wysłanych na rekonesans, by przynieśli fałszywe informacje o ucieczce Arabów. Zwiadowcy wykonali ich polecenie. Konstantyn zmuszony był zarządzić odwrót do stolicy.
Oślepienie cesarza
W drodze powrotnej do cesarza doszły słuchy, że planowany jest przeciwko niemu spisek i matka planuje go porwać. W związku z tym postanowił udać się wraz z grupą swoich ludzi do przyjaznych mu oddziałów. Nie był jednak świadomy, że w jego najbliższym otoczeniu znajdują się szpiedzy jego matki. Nie pozwolili oni przedostać mu się do lojalnych mu oddziałów wojskowych. Udało im się go porwać i sprowadzić do stolicy. W międzyczasie Irena w Konstantynopolu zgromadziła wierne wobec niej oddziały i wkroczyła do pałacu. Wkrótce przybyli jej ludzie prowadzący ze sobą Konstantyna. Kazała zamknąć go w Porfirowej Komnacie. Następnie kazała go oślepić, po to, aby nie mógł on sprawować władzy. Wyrok został wykonany.
Dlaczego Irena tak okrutnie potraktowała swojego syna? Według Teofanesa Irena była niezwykle ambitna i pragnęła władzy. XI-wieczny historyk grecki Michał Psellos dodawał, że Irena zrobiła to z zazdrości – zazdrościła Konstantynowi, że to jemu przynależna jest władza, a nie jej. Prawdopodobnie nie odczuwała uczuć matczynych wobec swojego dziecka, a jedynie uważała go za przeszkodę w sprawowaniu władzy. Warto również zauważyć, że oślepienie był jednym z typowych sposobów pozbywania się przeciwników do władzy w Bizancjum. Mieszkańców cesarstwa nie oburzało więc samo oślepienie Konstantyna, lecz fakt, że Irena skazała na nie własnego syna.
Dalsze losy Ireny i Konstantyna
Nieznane są dalsze losy Konstantyna. Źródła są w tym zakresie sprzeczne. Jedne mówią, że zmarł on niedługo po wykonaniu wyroku, w wyniku komplikacji po przeprowadzonej kaźni. Istnieją jednak poszlaki pozwalające sugerować, że Konstantyn mógł żyć jeszcze, jako mnich, na początku IX wieku. Jak by jednak nie było, nie odegrał już żadnej roli w historii.
Z kolei Irena przejęła pełnię władzy nad państwem. Zaczęła nosić tytuł basileus, czyli cesarz. Dotąd był on używany tylko i wyłącznie przez mężczyzn. Jako władczyni Irena rządziła do grudnia 802 roku. Wtedy to wybuchła rebelia, która zakończyła jej rządy. Odsunięto ją od władzy i zesłano do klasztoru, gdzie zmarła w sierpniu 803 roku.
red. BG
Bibliografia:
Źródła:
1) The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern history AD 284 – 813, translated with introduction and commentary by Cyril Mango and Roger Scott with the assistance of Geoffrey Greatrex, Clarendon Press, Oxford 1997.
2) Michaelis Pselli Historia Syntomos, Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Vol. XXX, Series Berolinensis, ed. W.J. Aerts, W. de Gruyter, Berlin-New York 1990.
Opracowania:
1) Garland Lynda, Byzantine empresses: women and power in Byzantium, AD 527-1204, London, New York, 2002.
2) Herrin Judith, Women in Purple: Rulers of Medieval Byzantium, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2001.
3) Karagianni Alexandra, Female monarchs in the medieval byzantine court: prejudice, disbelief, and calumnies, [w:] Queenship in the Mediterranean. Negotiating the Role of the Queen in the Medieval and Early Modern Eras, red. Elena Woodacre, Palgrave Macmillan, New York 2013, s. 9 – 26.
4) Leszka Beata M., Leszka Mirosław J., Bazylisa. Świat bizantyńskich cesarzowych IV-XV wiek, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2017.
5) Ostrogorski Georgij, Dzieje Bizancjum, tłum. Waldemar Ceran, Halina Evert-Kappesowa i Stanisław Wiśniewski, wyd. 3, Warszawa 2015.
Maksymilian Mikuła
Korektor: Bartłomiej Gajek
historyk, archiwista, współtwórca i redaktor naczelny portalu www.pregierz.pl. Zajmuje się przestępczością w epoce nowożytnej oraz historią Krakowa. Współpracował m.in. z twojahistoria.pl, "Mówią Wieki" i "Newsweek Historia".
